Màu sắc Phật giáo trong văn học Nhật Bản.

 Dấu ấn Thiền tông

Nguyễn Nam Trân (Nguồn: www.erct.com)

Chùa trên Hieizan, ngọn núi thiêng của Phật Giáo Nhật Bản (ảnh tác giả, 14/3/2006)

Phật giáo được truyền vào Nhật Bản qua ngõ Bách Tế, tiểu quốc trên bán đảo Triều Tiên. Theo sử thư Nihon Shoki (Nhật Bản Thư Kỷ, 720), có lẽ vào giữa khoảng năm 538-552, vua Bách Tế là Seimei-ô (Thánh Minh Vương) đã đem tượng Phật Thích Ca và kinh Phật tặng thiên hoàng Kinmei (Khâm Minh, tại vị khoảng từ 531-538 đến 571) và nhờ đó người Nhật biết đến đạo Phật. Sau đó, trong triều đã bùng ra cuộc tranh chấp giữa hai phái sùng Phật và bài Phật (chủ trương thờ thần tức tôn giáo bản xứ). Phái thứ nhất thắng thế và Phật giáo trở thành lá chủ bài chính trị. Việc xem Phật Giáo như quốc giáo (đốc kính tam bảo = dốc lòng thờ ba báu: Phật, Pháp, Tăng) trong Hiến Pháp 17 Điều tương truyền là do thái tử Shôtoku soạn khoảng năm 604 là một bằng chứng ảnh hưởng Phật Giáo đã đến rất sớm trong định chế Nhật Bản. Và kể từ đó, Phật Giáo không ngừng thẩm thấu vào mọi sinh hoạt của người Nhật và nếu dành nguyên một chương sách của tập văn học sử chỉ này để bàn về màu sắc của Phật Giáo trong văn học Nhật bản mà thôi thì cũng chưa chắc đã đủ.

TIẾT l : QUÁ TRÌNH PHẬT GIÁO TRUYỀN VÀO NHẬT BẢN:

Tư tưởng Phật giáo kể từ thế kỷ thứ 9 đã đóng vai trò quyết định trong việc đặt cơ sở cho mỹ học Nhật Bản vốn rập theo khuôn mẫu nhà Đường cho đến lúc đó. Chúng ta không thể bỏ qua và những nhân vật mà tư tưởng trở thành mực thước cho thời buổi ấy. Trước hết phải kể đến các tăng Saichô (Tối Trừng), Kuukai (Không Hải) và Kyôkai (Cảnh Giới) thời Heian. Tăng Saichô và Kuukai đều là học tăng từ nhà Đường trở về trong khi thân thế Kyôkai thì không ai biết rõ .

A) Tăng Saichô (Tối Trừng, 767-822) và phái Tendai (Thiên Thai): 

Tăng Saichô, khai tổ phái Tendai (Thiên Thai), là người thời Heian, sau khi thụ giới (785), tu ở Hieizan (Tỉ Duệ Sơn) gần Kyôto. Năm 804 (Diên Lịch thứ 23) sang Trung Quốc nhà Đường tu học phái Tendai và năm sau trở về truyền giáo ở Nhật. Trước tác có Hiển Giới Luận, Thủ Hộ Quốc Giới Chương, Sơn Gia Học Sinh Thức. Năm 866, được tặng thụy hiệu là Dengyô Taishi (Truyền Giáo Đại Sư) và là người Nhật đầu tiên được danh hiệu đại sư. Còn được gọi là Duệ Sơn Đại Sư, Căn Bản Đại Sư hay Sơn Gia Đại Sư.

Phái Tendai dựa lên Kinh Pháp Hoa (Pháp Hoa nhất thừa tư tưởng) và dạy tu học bằng đường lối niệm Phật (nenbutsu), có một lý thuyết nhu nhuyễn dễ được mọi người chấp nhận (như xem các thần của Thần đạo là hoá thân của chư Phật) nên có tầm hoạt động và ảnh hưởng rất lớn từ chính trị, kinh tế đến quân sự. Về sau, các chi phái vào đời Kamakura như Jôdo-shuu (Tịnh Độ Tông) của các tăng Genshin (Nguyên Tín, 942-1017) và Hônen (Pháp Nhiên, 1133-1212), Nichiren-shuu (Nhật Liên Tông) của tăng Nichiren (Nhật Liên, 1222-1282) đều phát xuất từ đấy cả.

B) Tăng Kuukai (Không Hải, 774-835) và phái Shingon (Chân Ngôn):

Tăng Kuukai, thụy hiệu Hoằng Pháp Đại Sư (Kôbô daishi) người đất Sanuki, trước đi học quốc tử giám để ra làm quan, sau vào cửa Phật ở đảo Shikoku quê nhà. Năm 804 theo phái bộ sang nhà Đường, trở thành đệ tử của hoà thượng Huệ Quả, làm quen với giáo lý Mật Tông (Esoterism). Sau ông về nước (806) trụ trì ở Tôji (Đông Tự) rồi Kongôbuji (Kim Cương Phong Tự) trên ngọn Kôyasan (Cao Dã Sơn), gần kinh đô. Lập nhiều viện nghiên cứu Mật Giáo Chân Ngôn trong cung và cũng có ảnh hưởng đến triều chính. Ông là mẫu người hoạt động : xây cất và kinh doanh chùa chiền, lập đàn cầu đảo, làm thủy lợi, mở trường dạy học... Ông còn viết chữ đẹp, làm thơ hay, viết nhiều sách lý luận. Các tác phẩm chính có tập nghị luận về giá trị 3 tôn giáo Nho, Thích, Lão nhan đề Sangôshiki (Tam giáo chỉ qui, 797) viết lúc mới 24 tuổi, các tập nghiên cứu ngữ học Trung Quốc như Shiseiron (Tứ Thanh Luận), tập thơ Hán văn viết theo phong cách Lục Triều Shôryô-shuu (Tính linh tập, 828) mà đệ tử là Shinzei (Chân Tế, 800-860) thu thập lại, tập phê bình thơ Đường và Lục Triều Bunkyô hifuron (Văn kính bí phủ luận, 809-820) và tập lý luận tôn giáo Juujuu shinron (Thập trú tâm luận, 830)...

Kuukai viết 10 quyển Juujuu shinron vào lúc cuối đời. Dù ra đời chỉ có 300 năm sau khi Phật giáo truyền vào Nhật Bản, tác phẩm nầy được đánh giá là rành mạch và sáng sủa. Trong mười chương sách, ông trình bày luận điểm các tôn giáo (Nho, Lão, các triết thuyết Ấn Độ) và các tông phái Phật giáo như Tendai (Thiên Thai), Kegon (Hoa Nghiêm), Shingon (Chân Ngôn)…. Dĩ nhiên ông vạch ra cái hay của phái mình nhưng không bao giờ bài bác các lý thuyết khác kể cả giáo lý Tendai.

Trong Bunkyô hifuron (Văn kính bí phủ luận) và Bunpitsu ganshin-shô (Văn bút nhãn tâm sao, 820, rút gọn từ tác phẩm trước) ông phân tích về thi ca một cách có hệ thống ( chia ra các mục thanh vận, thể tài, đối ngẫu, văn ý, bệnh, đối thuộc) mà ngay ở Trung Quốc cũng chưa thấy có tác phẩm có giá trị tương đương. Ông chủ trương phải dùng một “ con dao ” để cắt xén hết những chỗ rườm trùng lập hoặc quá trừu tượng trong cách viết. Đời sau, các cây viết karon (ca luận) tức lý luận về waka thường bắt chước lối phê bình văn học của ông.

Tuy tư tưởng của ông không thấy đâu nói đến ý định “ Nhật Bản hóa Phật giáo ” nhưng các nhà phê bình thường nghĩ như thế. Chủ trương Phật giáo “ nhập thế ” hộ quốc, tham dự triều chính và công việc xã hội như dạy học, cầu mưa... là những hành động cụ thể đi trong chiều hướng đó.

Về mặt sáng tác thi ca, Không Hải có nhiều thơ chữ Hán. Ông được Thiên hoàng thứ 52 Saga đặc biệt kính nễ và thường xướng họa với nhau. Xin đơn cử một bài thơ của ông có ghi lại trong Keikoku-shuu (Kinh quốc tập, 827) nhan đề “Tại Đường quan Sưởng Pháp hòa thượng tiểu sơn” (Ngắm hòn núi nhỏ trong vườn hòa thượng Sưởng Pháp bên nhà Đường) làm trong thời du học ở Trường An:

Khan trúc khan hoa bản quốc xuân,
Nhân thanh điểu lộng Hán gia tân.
Kiến quân đình tế tiểu sơn sắc,
Hoàn thức quân tình bất nhiễm trần.

Hoa kia trúc nọ, ngỡ quê nhà,
Chim kêu người nói, biết xuân xa.
Nhìn hòn núi nhỏ vườn sư cụ,
Mới rõ lòng ông sạch bụi tà.

C) Dị biệt giữa hai phái Shingon (Chân Ngôn) và Tendai (Thiên Thai):

Phái Shingon không đi xa để vơ cả thần lẫn Phật vào chung[1] như Tendai nhưng siêu hình hơn, bí mật hơn, chủ trương có thể tu thành Phật ngay trong đời nầy[2] nếu theo đúng 3 bí quyết họ đề ra. Tendai có bản bộ đóng trên ngọn Hieizan trong khi Shingon trên Kôyasan nhưng cả hai đều tham dự triều chính như là đại diện cho quốc giáo (như thế, tư tưởng tôn giáo hộ quốc đã thành hình). Trong thời gian đó, bên Trung Quốc, hoàng đế Vũ Tông nhà Đường lại đàn áp Phật Giáo (845) mãnh liệt. Sự thể cuộc đàn áp này còn được ghi lại trong nhật ký[3] của học tăng phái Tendai tên là Ennin (Viên Nhân, 794-864, còn được gọi là Jikaku Taishi (Từ Giác Đại Sư, học trò Saichô). Năm 894, Nhật Bản không gửi sứ bộ sang Đường nữa. Điều này chứng tỏ có một sự khác nhau trong đường lối chính trị giữa Nhật Bản và Trung Quốc và do đó, Nhật Bản độc lập hơn trong lãnh vực văn hóa..

D) Tăng Kyôkai (Cảnh Giới, ?- ? ) và Nihon Ryôi-ki (Nhật Bản Linh Dị Ký):

Không ai biết gì về thân thế Kyôkai (cũng có thể đọc là Keikai), chỉ biết ông tu ở chùa Yakushiji (Dược Sư Tự) và đã soạn ra Nihon ryôi-ki (Nhật Bản linh dị ký, 810-824) , một tác phẩm quan trọng ra đời đầu thế kỷ thứ 9. Sách gồm 3 tập viết bằng chữ Hán theo lối biến thể để giúp người Nhật cũng hiểu được. Sách thu thập 111 truyện quái dị của Trung Quốc nói về nhân quả ứng báo. Theo như tựa sách, những truyện này có một phần lấy từ Minh báo ký “ Ghi chép việc ứng báo ở cõi u minh ” (tác phẩm đời Đường, vào khoảng giữa thế kỷ thứ 7, do Đường Lâm soạn) và Kim Cương Bát Nhã Kinh tập nghiệm ký “ Chuyện linh ứng của kinh Kim Cương Bát Nhã ” (cũng do người đời Đường tên Mạnh Hiến Trung soạn năm 718).Tuy nhiên phần lớn nội dung của nó có lẽ là truyện mà chư tăng dùng khi thuyết pháp cho quần chúng. Điển hình có truyện “ hối lộ quỉ sứ đến bắt hồn bị bại lộ ” hay “ hai người đàn bà mạnh bạo choảng nhau ” có thể chỉ là truyện dân gian mà Kyôkai đem lồng khung trong luân lý nhà Phật. Có khi chính Kyôkai cũng đã từng sử dụng đến nó trong công việc giảng đạo của mình.Ta có thể hiểu là truyện tuy phản ánh chủ trương của người soạn nhưng cũng phải hợp theo sở thích và khẩu vị của người xem thì mới có hiệu quả thuyết phục. Điều nầy cho ta thấy là, ở Nhật Bản, ngay đối với một tác phẩm văn học thời trung cổ, vai trò của đại chúng không phải là không đáng kể.

Truyện thường dài từ một trăm chữ đến mươi trang. Đặc điểm của nó là có cốt truyện hẳn hoi và lối miêu tả nhân vật sống động với nhiều chi tiết. Ngay cả những truyện rút ra từ Minh báo ký đều có những thêm thắt làm nó đặc sắc hơn truyện gốc. Như thế, khuynh hướng đi vào chi tiết, chuộng trang trí, một đặc điểm Nhật Bản, đã nhìn thấy được qua Nihon ryôi-ki. Phong cách Kyôkai đi ngược lại với tinh thần giản ước thấy trong cách thức làm việc của Kuukai, cũng là một đặc điểm khác của thế kỷ thứ 9 ở Nhật.

E) Genshin (Nguyên Tín, 942-1017) và Ôjô Yôshuu (Vãng Sinh Yếu Tập) :

Genshin, sinh ở đất Yamato gần kinh đô, vốn người thời Heian trung kỳ, học tăng thuộc phái Tendai. Thường được gọi là (pháp chủ) Eshin hay Eshin sôzu (Huệ Tâm tăng đô). Trước ông theo học tăng Rôgen (Lương Nguyên, 912-985), sau về ẩn cư ở Yokawa. Được biết nhiều về tài nghi luận. Chủ trì hội Nijuugo Zammai (Nhị Thập Ngũ Tam Muội). Trước tác một số tác phẩm cơ sở cho Jôdo-shuu (Tịnh Độ tông) như Ôjô Yôshuu (Vãng sinh yếu tập), IchijôYôketsu (Nhất thừa yếu quyết). Ông là người có ảnh hưởng quan trọng đến văn học (loạt bài giảng ở Yokawa được xem như là những di tích về các “ pháp ngữ ” hay hôgo đầu tiên) và chính trị thời Heian.

Chùa trên Hieizan, ngọn núi thiêng của Phật Giáo Nhật Bản

TIẾT ll : ẢNH HƯỞNG PHẬT GIÁO VỚI VĂN HỌC HEIA 

A) Ảnh hưởng trên thi ca :

Trong thơ chữ Hán của Sugawara no Michizane chẳng hạn, ta cũng thấy màu sắc Phật giáo. Sau đây là một bài ngũ ngôn trong Kanke kôshuu (Quản gia hậu tập, 903) viết trên đường lưu đày xuống miền Nam, nghe như một tiếng kêu tuyệt vọng, trong đó, ông nhắc đến Phật Quan Âm cứu khổ cứu nạn:

Bệnh truy suy lão đáo,
Sầu sấn trích cư lai.
Thử tặc đào vô xứ
Quan Âm niệm nhất hồi.

(Ngẫu tác , trong Kanke Kôshuu, bài 513)

(Bệnh giục già nua đến,
Sầu lưu đày tội thân.
Giặc ấy làm sao trốn,
Quan Âm niệm một lần)

“ Giặc ” là cái chết cận kề ông.

B) Đối với văn xuôi :

Ta đã thấy Nihon ryôi-ki ảnh hưởng lên văn học đại chúng vì các giai thoại răn đời giảng trong khi thuyết pháp đã được in thành sách. Sau đó, ta còn thấy văn học “ răn đời ” có tính cách thế tục nữa. Tuy nhiên, màu sắc của Phật Giáo tuy không nắm phần chủ đạo nhưng cũng đã tiềm ẩn trong tùy bút của Sei Shônagon, Yoshishige Yatsutane , tiểu thuyết của Murasaki Shikibu... chứng tỏ giới quí tộc cũng chấp nhận nó như một giải pháp cho cuộc sống.

Chẳng hạn như trong Makura no sôshi (Chẩm thảo tử) “Sách gối đầu”, bà Sei đã thấy ảnh hưởng của triết lý Jôdo[4] (Tịnh Độ) trong xã hội phụ nữ cung đình. Chẳng hạn bà viết : “ Những ngôi chùa tôi thích là chùa Tsubosaka, Kasagi và Horin ” (đoạn 208). “ Những quyển kinh tôi hay đọc là Pháp Hoa và Phổ Hiền thập nguyện ” và 5 bộ khác tuy không có mối liên hệ giữa tên chùa và tên các bộ kinh. Khi bà kể đến “ Những cái xa lại ở gần ” có nhắc đến “ cõi cực lạc Tây Phương ”, nơi tưởng thì thật xa nhưng nếu niệm A Di Đà thì sẽ thấy gần. “ Tình cảm nam nữ hiểu nhau ” cũng thế. Cùng lúc, bà liệt kê “ xích mích giữa thân tộc gia đình ” như một nguyên nhân có thể làm “ những cái ở gần lại thấy xa ” (đoạn 166).

Nếu niềm tin Phật giáo của bà Sei không sâu sắc lắm thì bên cạnh, trong Shijibu nikki (Nhật ký của Shikibu), trước sự ghen tuông về tài học của người chung quanh đối với mình, bà Murasaki Shikibu cho mình “ đã làm điều gì không phải trong kiếp trước ” và chỉ muốn bỏ “ đi tu ”.

Tượng Murasaki Shikibu, tài nữ thời Heian, bên bờ sông Uji gần Kyôto.

Phật giáo cũng là nguồn an ủi cho giới quí tộc Heian sa sút trong đó có tác giả Chiteiki (Trì đình ký). Yoshishigeno Yatsutane (Khánh Từ Bảo Dận (? – 997) tìm nguồn vui trong tiếng mõ lời kinh. Ngoài ra, đối với một người như hoàng tử Kaneakira (Kiêm Minh thân vương) là sự tự do trong cuộc sống thanh nhàn và những buổi đàm đạo với các nhà sư.

Trong tiểu thuyết, tư tưởng Phật giáo là nồng cốt của Truyện Genji. Murasaki Shikibu đã coi những việc xảy ra ở đời như cái nghiệp của kiếp trước (tư tưởng gô = nghiệp hay karma và sukuse = túc thế).Những nhân vật của bà như Murasaki no Ue, Fujitsubo đều muốn đi tu và trình bày việc đi tu như một lối thoát và cũng là một phương pháp dùng để “lý tưởng hóa” nhân vật. Bà còn vẽ ra một hình ảnh lý tưởng nữa qua nhân vật cao tăng Yogawa (mà người ta nghĩ rằng lấy mẫu từ tăng Genshin). Trong phần cuối Truyện Genji, pháp chủ Genshin đã không ngần ngại hy sinh danh tiếng đạo cao đức trọng để cứu một người con gái xấu số là nàng Ukifune.

TIẾT lll: PHẬT GIÁO KAMAKURA:

Sự suy sụp của chính quyền quí tộc vừa làm bọn công khanh sống bám vào chế độ mất chỗ đứng, và tạo nên một lớp vũ sĩ địa chủ (zaichi ryôshu = tại địa lãnh chúa ) đã dành được quyền lực từ phía ngoài cung đình. Sự suy sụp nầy đã gieo rắc tư tưởng mappô (mạt pháp) cho rằng Phật giáo đang ở vào thời kỳ thứ ba sau thời shôhô (chính pháp) và zôhô (tượng pháp). Con người mất lòng tin muốn tìm một giải pháp mới để cứu giúp mình. Trước mặt họ có hai thứ phải chọn một: một tân Phật giáo đại chúng hứa hẹn một cõi cực lạc vĩnh sinh sau cái chết và một Phật giáo Thiền Tông tiếp tục không nhìn nhận sự hiện hữu của một cõi đời sau.

Tân Phật giáo Kamakura không chấp nhận tinh thần “thử ngạn” (bờ bên nầy) có tính cách công lợi ( đi tìm những lợi ích) ngay trong đời nầy (giống như mục đích của bùa phép Phật giáo Heian) nhưng cương quyết tách đời sau ra khỏi đời nầy, nhấn mạnh vào tính cách siêu việt, “bỉ ngạn” (bờ bên kia) của lý thuyết mình.

Phật giáo Kamakura đã tràn ngập và trở thành ý thức hệ chủ lưu ở Nhật suốt mấy trăm năm, điều mà Khổng giáo, Ki Tô giáo, đạo Tin Lành, chủ nghĩa Marx không làm nổi. Có thể so sánh vai trò Phật Giáo Kamakura với đạo Công giáo ở Âu châu nếu ta xem Phật giáo Heian, đặc biệt phái Tendai (Thiên Thai) như là Công giáo, Jôdo Shinshuu (Tịnh Độ chân tông) của Shinran (Thân Loan, 1173-1262) phát xuất từ Hônen (Pháp Nhiên, 1133-1212) như đạo Tin Lành kiểu Luther và Hokkeshuu (Pháp Hoa tông) của Nichiren (Nhật Liên, 1222-1262) như Tin Lành kiểu Calvin. Sở dĩ Phật Giáo Kamakura có thanh thế vì nó không giới hạn tôn giáo trong bối cảnh cung đình mà chiêu mộ tín hữu trong mọi tầng lớp xã hội từ samurai cấp thấp cho đến phú nông địa phương.

A) Hônen (Pháp Nhiên, 1133-1212) và Nenbutsu (Niệm Phật) :

Sau khi Ôjô yôshuu (Vãng sinh yếu tập) ra đời, lý thuyết phái Jôdo (Tịnh Độ tông) được tóm tắt trong 3 điểm:

1-     Xem việc thác sinh vào cõi Tây Phương cực lạc làm mục đích.

2-     Tin tưởng vào giáo lý A Di Đà qua 3 bộ kinh của giáo phái là Kammuryôjuu-kyô (Quán vô lượng thọ kinh) Muryôjuu-kyô (Vô lượng thọ kinh) và Amida-kyô (A Di Đà kinh)

3-     nhấn mạnh sự niệm Phật (nenbutsu) như một trong những phương tiện để được thác sinh vào cõi cực lạc

Lý thuyết nầy được giới quí tộc tán thưởng vì họ quan niệm trên cõi cực lạc, họ sẽ tiếp tục sống sung sướng, trên trước như trong cõi đời nầy. Trước Hônen, niệm Phật chỉ là một phương tiện tu hành, ngoài ra còn phải làm điều thiện như cúng dường, xây chùa, dựng tháp...v.v... Hônen, con nhà hào tộc địa phương, sau khi cha bị một kẻ cai quản thái ấp giết chết, đã tìm thấy sự mâu thuẫn của chế độ ritsuryô tức chế độ hành chánh đương thời rập theo khuôn mẫu nhà Đường. Ông lên núi Hieizan tu theo phái Jôdo, và đã tìm ra một giáo lý thích hợp cho tất cả mọi người. Ông đặt trọng tâm vào kinh A Di Đà và xem việc niệm Nam Mô A Di Đà Phật là cách tốt nhất để tu đạo, chứ không cần phải làm gì khác. Ông cho rằng không thể “tự lực” tu mà phải “nhìn về” (hồi hướng) và dựa vào quyền lực của Phật A Di Đà nên cần kêu gọi Phật giúp đỡ. Và chuyện “chuyên tu niệm Phật” là việc dễ làm, người không có phương tiện cúng dường, bố thí, không theo nghi thức chùa chiền… cũng làm được.Lý thuyết nầy sau đó đã được Shinran hoàn thiện. Riêng Hônen đã viết Senchaku Hongan Nembutsu-shuu “Tuyển trạch bản nguyện niệm Phật tập) (1198) để làm sáng tỏ lập luận của mình.

B) Thiền Tông vào đất Nhật :

Bên cạnh Tân Phật Giáo, phải kể đến Thiền Tông mà ngày nay tư tưởng của nó đã trở thành một yếu tố tiềm tàng trong văn hóa Nhật Bản. Thiền Tông là một chi phái của Phật Giáo chủ trương dùng phương pháp thiền định để trực tiếp thu nhận nghĩa lý sâu sắc của nhà Phật. Có bốn nguyên tắc chính :

- giáo ngoại biệt truyền (dạy thêm riêng ngoài giáo lý)

- bất lập văn tự (không để lại lời dạy bằng chữ viết)

- trực chỉ nhân tâm (đi thẳng vào lòng người)

- kiến tính thành Phật (giác ngộ thì thành đạo)

Vào hậu bán thế kỷ thứ 6, Thiền được Đạt Ma Sư Tổ truyền bá vào Trung Quốc. Đến đời tổ thứ 5 là Hoằng Nhẫn thì đồ đệ chia làm 2 phái.Tổ thứ 6 Huệ Năng lập Nam Tông, Thần Tú khai sáng Bắc Tông.Từ cửa đồ đệ của Huệ Năng là Nam Nhạc phân ra thành hai chi Lâm Tế, Vi Ngưỡng, từ cửa một đồ đệ khác là Thanh Nguyên lại xuất hiện 3 tôn phái khác: Tào Động, Vân Môn, Pháp Nhãn. Cả năm phái gọi là “ngũ gia”.Thêm vào đó, phái Lâm Tế lại đẻ ra hai phái Dương Kỳ, Hoàng Long, kết cục có tất cả 6 nhánh.

Ở Nhật, có tăng Eisai (Vinh Tây, 1141-1215) vào đất Tống năm 1168 (Nhân An thứ 3) về truyền phái Rinzai (Lâm Tế) , tăng Dôgen (Đạo Nguyên, 1200-1253) cũng nhập Tống năm 1223 (Trinh Ứng thứ 2) đem về tư tưởng phái Sôtô (Tào Động). Hai danh tăng nhà Tống là Rankei Dôryuu (Lan Khê, Đạo Long, 1213-78) và Mugaku Sogen (Vô Học Tổ Nguyên, 1226-86) thuộc phái Rinzai cũng đến Nhật và làm thầy các quan Chấp quyền (Shikken, một hình thức quan phụ chánh cho Shôgun) họ Hôjô (Bắc Điều) như Tokiyori (Thì Lại) và Tokimune (Thì Tông). Sau đó mạc phủ Ashikaga theo học thiền Rinzai, bảo trợ nhóm thiền tự Gozan (Ngũ Sơn) và họ đã ảnh hưởng mạnh lên cả Kyôto lẫn Kamakura. Năm 1654 (Thừa Ứng thứ 3), dưới thời Edo, còn có tăng người Nguyên tên Ẩn Nguyên ở Hoàng Bích Sơn đến Nhật, khai sáng Hoàng Bích Tông.

C) Thiền và vũ sĩ thời Kamakura và thời Sengoku (Chiến Quốc):

Nhắc qua về liên hệ giữa vũ sĩ Kamakura và Thiền, ta được biết biết chức Shikken (Chấp quyền) Tokiyori (Thì Lại, 1227-1263) thường mời các thiền sư Nam Tống và Nhật Bản đến Kamakura hỏi đạo. Sau 21 năm chân chỉ, ông đã được hòa thượng Gottan (Ngột Am,1197-1276) cho qui y. Hòa thượng húy là Phổ Ninh, người nhà Tống, sống ở Nhật từ năm 1260 đến 1265, vốn là tổ phái Ngột Am, tương truyền có đọc cho người học trò đặc biệt của mình bài kệ như sau [5]:

Ngã vô Phật pháp nhất thì thuyết,
Tử diệc vô tâm vô sở đắc.
Vô thuyết vô đắc vô tâm trung,
Thích Ca thân kiến Nhiên Đăng Phật.

Phật pháp ta chưa từng phát biểu,
Người lại vô tâm, không thấu hiểu.
Không nói, không hiểu, lòng trống không,
Mới gặp Thích Ca, Nhiên Đăng thật.

Tokiyori giữ chính quyền một cách chu đáo, năm 1263, mới có 37 tuổi thì hết số. Biết mình sắp chết, bèn mặc áo tăng, ngồi tọa thiền và đọc bài thơ từ giã cuộc đời:

Nghiệp kính cao huyền,
Tam thập thất niên.
Nhất chùy đả toái,
Đại đạo đản nhiên.

Băm bảy năm trời,
Kính nghiệp cao vời,
Một chày đập nát,
Đường lớn nay khơi.

Con của Tokiyori là Tokimune (Thì Tông, 1251-1284) lên chấp chính năm 1268 lúc mới 18 tuổi. Ông này là người đã đánh bại giặc Nguyên Mông.

Cũng như họ, hai danh tướng thời Chiến Quốc Nhật Bản là Takeda Shingen (Vũ Điền, Tín Huyền, 1521-1573) và Uesugi Kenshin (Thượng Sam, Khiêm Tín, 1530-1578) đều là những vũ sĩ thấm nhuần văn hóa thiền tông. Kenshin có lần đem muối giúp dân của Shingen, địch thủ một mất một còn của mình. Thật ra tên tục của hai ông là Takeda Harunobu (Vũ Điền, Tình Tín) và Uesugi Terutora (Thượng Sam, Huy Hổ) nhưng ngày nay chỉ được người đời nhớ tới bằng pháp danh Shingen (Tín Huyền) và Kenshin ( Khiêm Tín).

Thơ thiền của Shingen có những câu như trong bài kệ lúc lâm chung:

Đại để hoàn tha cơ cốt hảo,

Bất đồ hồng phấn tự phong lưu.

Xương thịt sinh ra, về chỗ cũ,

Chẳng tô hồng phấn cũng xinh tươi.

Bài thơ “ từ thế ” của Kenshin:

Nhất kỳ vinh hoa nhất bôi tửu,
Tứ thập cửu niên nhất thụy mộng.
Sinh bất tri tử diệc bất tri,
Tuế nguyệt chỉ thị như mộng trung.

Một kiếp vinh hoa một chén say,
Bốn mươi chín tuổi mộng hồ đầy.
Sống không biết, chết làm sao biết,
Năm tháng hơn chi giấc bướm dài.

D) Thiền thẩm thấu vào văn hóa Nhật Bản:

Thiền đã ảnh hưởng đến mọi hình thức văn hóa Nhật Bản từ hội họa, kiến trúc, viên nghệ, âm nhạc, diễn kịch. Dưới thời Muromachi, nghệ thuật uống trà, cắm hoa, cơm chay…đã ảnh hưởng đến cuộc sống thường ngày của người Nhật. Đó là “văn hóa thiền lâm” mà “văn học thiền lâm” là một bộ phận của nó. Chúng ta biết học giả Suzuki Daisetsu (Linh Mộc, Đại Chuyết, 1870-1966) là người đã dày công nghiên cứu về ảnh hưởng của Thiền trong sinh hoạt tinh thần và tu dưỡng của người Nhật. Hai người ngoại quốc (mà Suzuki Daisetsu nhắc đến) cũng đã nhận ra rất sớm điều đó là Sir Charles Elliot, một người có thẩm quyền về lịch sử Phật Giáo Nhật Bản và Sir. George Sansom, chuyên gia về lịch sử và văn hóa sử Nhật Bản.

E) Tăng Dôgen (Đạo Nguyên) và phái Sôdô (Tào Động):

Tăng Dôgen (1200-1253) là một thiền tăng tên tuổi đầu thời Kamakura, khai tổ của phái Tào Động Nhật Bản. Ông người đất Kyôto, sinh trong nhà quyền quí nhưng đã sớm đi tu trong núi Hieizan, lấy hiệu là Hy Huyền (Kigen), học với tăng Eisai (Vinh Tây). Năm 1223, qua triều đình nhà Tống, thụ giáo tăng Như Tĩnh, về nước năm 1227, tu ở chùa Hưng Thánh ở Fukakusa gần Kyôto. Năm 1244, mở đạo trường Tào Động ở vùng Echizen. Ngoài việc là một nhà tư tưởng uyên áo, ông còn là một văn nhân có tầm cỡ, đáng được đặt bên cạnh Saigyô (Tây Hành), Ikkyuu (Nhất Hưu) và Ryôkan (Lương Khoan).

Tác phẩm chính của ông là Shôbô genzô (Chính pháp nhãn tàng) trước tiên được xem như một tập lý luận, sau là một văn tập thuyết pháp, lại ghi chép nhiều công án (kôan) nổi tiếng của phái Tào Động. Những lời bàn của tăng Dôgen đối với những công án này vừa có giá trị triết lý lẫn văn chương. Tuy nhiên vì dùng nhiều từ hoa của lối văn chương biền ngẫu Trung Quốc nên có tính cách thần bí khó hiểu, trong một khoảng thời gian dài, Shôbô genzô không được phổ cập đến quần chúng mà chỉ thu hẹp trong vòng một số đệ tử.

Sau khi mất, tăng Dôgen được phong thụy hiệu Shôyô Daishi (Thừa Dương Đại Sư).

F) Văn học Ngũ Sơn (Gozan-bungaku):

Từ cuối đời Kamakura, ngoài việc hai danh tăng Rankei (Lan Khê) và Mugaku (Vô Học) đến Nhật, giữa Trung Quốc và Nhật còn có nhiều trao đổi học tăng giữa các thiền viện hai nước. Đến đời Nam Bắc Triều, có phái của tăng Musô Sôseki (Mộng Song, Sơ Thạch, 1275-1351) một nhà viên nghệ và nhà thơ waka từng trụ trì Nam Thiền tự (Nanzenji) và Viên Giác tự (Enkakuji), hai ngôi chùa trong nhóm Ngũ Sơn[6] vốn có ảnh hưởng hơn cả đối với mạc phủ Muromachi. Hai đồ đệ của ông buổi vãn niên, Gidô Shuushin (Nghĩa Đường, Chu Tín, 1325-1388) và Zekkai Chuushin (Tuyệt Hải, Trung Tân, 1336-1405) là hai nhà thơ xuất sắc hơn cả. Bên cạnh hai người, phải kể thêm danh tăng Chuugan Engetsu (Trung Nham, Viên Nguyệt, 1300-1375) đã đến triều đình nhà Nguyên năm 1325, học thiền rồi về nước tu ở các chùa Vạn Thọ (Banju-ji) và Kiến Nhân (Kennin-ji). Ông là học giả lỗi lạc về Chu tử học và là một đại biểu của văn học Ngũ Sơn, ảnh hưởng nhiều đến thế hệ sau. Ông còn là tác giả của tập “Một cánh chim âu biển Đông” Tôkai ichiô-shuu (Đông hải nhất âu tập).

Có thể định nghĩa văn học Ngũ Sơn như dòng văn học chịu ảnh hưởng của phái thiền Rinzai, phổ biến cả tư tưởng Tống Nho lẫn Thiền tông và diễn tả phần lớn bằng Hán văn, xuất phát từ 5 ngôi chùa thiền được các chính quyền Kamakura (1185-1333) và Muromachi (1336-1573) bảo bọc bởi vì nó đáp ứng được việc tạo lập một ý thức hệ vũ sĩ đạo cho họ.

Ba lối diễn đạt chính của văn học Ngũ Sơn là cổ văn, văn biền ngẫu và thi ca.

1) Cổ văn:

Cổ văn là văn xuôi thuần túy, trong sáng, chính xác theo phong cách Hàn Dũ (768-824) và Liễu Tôn Nguyên (773-819) đời Đường và phổ biến trong giới thiền tăng đời Tống (960-1276). Loại này thích hợp cho văn nghị luận, văn bia, tự và bạt, phê bình thơ hay thi thoại.Nó còn được sử dụng để ghi chép (sao) các lời bình tác phẩm cổ điển. Ở Nhật gọi là shô-mono (sao vật, như Sử Ký sao, Mông Cầu sao, Mao thi sao, Ngọc Trần sao, Tứ hà nhập hải sao) v.v…). Có điều các shô (sao) thường viết bằng văn nói và bằng tiếng Nhật nên có thể xem như ngoai lệ của văn học Ngũ Sơn mà phần lớn vốn biểu hiện bằng Hán văn.

2) Văn biền ngẫu:

Văn biền ngẫu (benbun) nằm giữa văn xuôi và thơ, còn gọi là tứ lục biền lệ văn (shiroku-benreibun). Biền là xếp ngựa thành cặp cho nên văn biền ngẫu thường có đối ngẫu (parallel) Nó có những qui luật về khổ (ví dụ như khổ bốn / sáu), về âm vận (bình / thượng/ khứ / nhập) và về ngữ vị (điển cố / thành ngữ). Cũng như thơ, nó được làm ra để cao giọng ngâm nga vào những dịp lễ lạc, hội hè quan trọng. Loại văn này thích hợp cho hình thức ngữ lục (goroku) hay pháp ngữ (hôgo) nghĩa là những lối diễn tả cô động và có tính cách răn dạy.

3) Thi ca:

Thi ca của phái Ngũ Sơn cũng giống như thơ thế tục Trung Quốc, thường là loại luật thi (risshi) như thơ ngũ ngôn hay thất ngôn tuyệt cú đời Đường. Khởi đầu thơ Ngũ Sơn còn đậm mùi vị Phật giáo vì thi nhân phần lớn là tăng lữ, nhưng trong giai đoạn sau, ảnh hưởng tôn giáo đã phai nhạt đi và nó không khác gì thơ thế tục, nếu không nói là có cả thơ tình.

Văn học Ngũ Sơn rất phong phú, ngày nay tuy đã sưu tập được trên một vạn trang nhưng người ta ước đoán số lượng đó mới chỉ là phân nửa các tác phẩm đã có. Phạm vi của văn học Ngũ Sơn rất rộng, đi từ lãnh vực tôn giáo qua triết học, chính trị, ngoại giao. Nó đã ảnh hưởng đến các thiền viện cấp dưới (được gọi là “lâm hạ” (rinka) nghĩa là “dưới bóng rừng cây”) và chỉ tàn dần sau khi đụng độ với tư tưởng kogaku (cổ học), một luồng tư tưởng Nho Giáo mới của người Nhật, vào những năm cuối thế kỷ 17 đầu 18 dưới thời Tokugawa.

G) Gidô (Nghĩa Đường) và Zekkai (Tuyệt Hải):

Gidô Shuushin (1325-1388) hiệu là Không Hoa Đạo Nhân, người Tosa, thuộc đảo Shikoku, vì bị bệnh lỡ dịp sang du học Trung Quốc, lúc đầu lên Kyôto, sau đến Kamakura tu hành.Tinh thông Hán, Phạn, được sự tín nhiệm của Tướng Quân Ashikaga đời thứ ba là Yoshimitsu, ông trụ trì ở chùa Nanzen và hoạt động để bành trướng thiền tông ở miền Đông. Ông đã hoàn thiện nỗ lực của những tăng nhân đi trước như Kokan Shiren[7], Sesson Yuubai[8] và Chuugan Engetsu[9] trong lãnh vực văn chương . Về thơ, ông có viết Kuuge-shuu (Không hoa tập). Bài “Loạn hậu khiển hứng” “Bày tỏ tâm tư sau thời loạn ly” sau đây là một bài thơ chữ Hán trích từ đó:

Hải biên cao các ỷ thiên phong,
Minh diệt lâu đài thần khí hồng.
Thảo mộc thê lương binh hỏa hậu,
Sơn hà phảng phất chiến đồ trung.
Hưng vong hữu số tùng lai sự,
Phong nguyệt vô tình tự mãn không.
Liêu tịch thi biên ký thê trắc,
Sa trường chiến cốt hóa vi trùng.

Tạm dịch:

Tâm sự sau thời chiến

Lầu cao gió lộng biển linh lung, 
Thấp thoáng thành ma ánh chớp hồng.
Cây cối võ vàng qua cuộc chiến,
Núi sông còn tưởng buổi tranh hùng.
Được mất việc đời là số phận,
Gió trăng hờ hững lượn từng không.
Sa trường, gửi chút thơ thương cảm,
Đến nắm xương khô mồi lũ trùng.

Zekkai Chuushin (1336-1405) cũng người vùng Tosa, du học bên nhà Minh,từng được yết kiến hoàng đế Hồng Vũ (Thái Tổ Chu Nguyên Chương), và làm thơ thù tạc. Đó là một cơ hội hãn hữu, từ trước về sau không tăng nhân Nhật Bản nào có vinh hạnh như thế.Về nước năm 1376, ông trụ trì ở chùa Tướng Quốc, lo việc soạn thảo văn thư ngoại giao. Trong khi Gidô thiên về cái đơn sơ như khuynh hướng của Kokan Shiren (Hổ Quan Sư Luyện hay hòa thượng Hải Tàng), Zekkai tuy cũng hùng hồn trang trọng nhưng dụng công hơn và trở thành đại biểu cho trường phái kỹ xảo của văn học Ngũ Sơn. Có thi tập Shôkenkô (Tiêu kiên cảo) và tập sách Zekkai oshô goroku (Tuyệt Hải hoà thượng ngữ lục).

Sau Gidô và Zekkai, hai nhà sư yêu văn chương, truyền thống Hán học được hai chùa Tướng Quốc và Kiến Nhân tiếp nối, trong đó có việc thu thập và nghiên cứu thơ văn chữ Hán. Việc chú thích thơ của Đỗ Phủ,  tuyển tập thơ Đường nhan đề Santaishi ( Tam thể thi) hay Kobun Shinpo (Cổ Văn Chân Bảo), thơ Tô Thức, Hoàng Đình Kiên đời Tống là những thành quả đáng kể. Những tác phẩm ấy cũng nằm trong khuôn khổ các shô-mono (sao vật).  

Ngoài văn học, thiền lâm cũng đóng góp vào việc phổ biến tranh thủy mặc. Văn hóa Muromachi (kết hợp văn hóa Bắc Sơn hay Kitayama bunka và văn hóa Đông Sơn hay Higashiyama bunka, hai giai đoạn của nó) [10] có sự đóng góp rất lớn của thiền gia. Mặc khác, các thiền gia đã vượt ra ngoài khuôn khổ khép kín của họ trước đây.

Vùng Arashiyama (Lam Sơn) trên đất Kyôto, một cái nôi của văn học Ngũ Sỏn.

H) Tăng Ikkyuu (Nhất Hưu, 1394-1481) và tăng Banri (Vạn Lý, 1428-1502) :

Tăng Ikkyuu là người tiếp nối văn hóa thiền tông phái Ngũ Sơn, vốn được xem như một tăng nhân thông minh, có tài ứng biến. Tên thật là Ikkyuu Sôjun (Nhất Hưu, Tông Thuần), tương truyền là con rơi của thiên hoàng Go-Komatsu (1377-1433). Ông tu hành ở chùa Kiến Nhân (Kennin-ji) từ khi còn bé, sau được vào chùa Đại Đức (Daitoku-ji) . Ông có tinh thần phê phán cả thiền môn lẫn xã hội và có một thi phong độc đáo. Qua tác phẩm, ông tự bộc bạch về mình như một ông sư phá giới, nổi loạn và thái độ ấy ngày nay được đánh giá cao vì nhờ hành trạng kỳ dị của ông, thiền tông đã thoát khỏi khuôn khổ cứng nhắc của cung đình và của năm chùa chính thống (Ngũ Sơn) mà đi về địa phương và được phổ biến rộng rãi trong dân gian. Mặt khác, nhà chùa cũng nhờ đó là trở nên lành mạnh hơn (từ chối bằng sắc, chức tước và đuổi những sư sải tham ô, vô lại), tiếp thu được nghệ thuật dân gian trong cách sống của mình (như đem trà đạo vào thiền viện). Có nhiều truyền thuyết về bản thân ông nhưng ấn tượng chung thì mọi người đều xem ông là một nhân vật khác phàm. Thơ ông thu thập lại trong Kyôun-shuu (Cuồng Vân Tập), với những bài kỳ lạ như sau :

Như Ý Am thoái viện ký Dưỡng Tẩu Hòa Thượng

Trú am thập nhật ý mang mang,
Cước hạ hồng ty tuyến bất kham.
Tha nhật quân lai như vấn ngã,
Ngư hàng tửu tứ hựu dâm phường

Nhân thôi việc trông coi am Như Ý, gửi hòa thượng Dưỡng Tẩu

Giữ am mười bữa nghĩ loanh quanh,
Tu vụng đường tu, mãi chẳng thành.
Mai mốt nếu huynh tìm chỗ tớ,
Không hàng đồ nhắm cũng lầu xanh.

Ngoài Ikkyuu, còn có nhà sư Banri Shuuku (Vạn Lý Tập Cửu, 1428-1502), trước tu ở chùa Shôkoku (Tướng Quốc), sau vì cuộc nội loạn năm Ônin (1467-1477), lui về quê ở vùng Mino (nay gần Gifu), lấy vợ sinh con, chú thích cổ thi và đi khắp nơi dạy văn thơ chữ Hán mưu sinh. Để lại tập Baika mujinzô (Mai hoa vô tận tàng). Thơ ông cũng nhiều thiền vị vì đơn sơ, thành thực, như bài sau đây viết trong chuyến lữ hành:

Huyền Chủng nhập dục thất phí dụng bách phiến.

Nghĩ thuyền Huyền Chủng thoát hành trang,
Bách phiến thanh đồng mại dục thang.
Hải phạn sa đa thực vô vị,
Tinh phong bác tỵ tiểu ngư phường

Đến vùng Kakezuka đi tắm tốn trăm tiền

Đỗ thuyền , ghé bến cởi hành trang,
Tốn mất trăm tiền tắm nước thang.
Cơm biển cát đầy không nuốt nổi,
Mũi nồng chợ cá thối hoăng hoăng.   

Sau khi cuộc loạn Ônin tàn phá kinh đô Kyôto, thế lực mạc phủ Muromachi (1333-1568) suy yếu. Các chùa thiền phái Ngũ Sơn, để sống còn, phải trông cậy vào sự giúp đỡ của các lãnh chúa địa phương và triều đình. Ngôi chùa có liên lạc mật thiết nhất với Mạc Phủ là chùa Đại Đức (Daitokuji ) cũng phải nương tựa các nhà có của ở Kyôto cũng như ở Sakai, một thị trấn buôn bán sầm uất gần bên. Nhưng nhờ thế mà văn hóa trung ương đã lan ra địa phương và ảnh hưởng của thiền tông đã đi vào thời cận đại bằng con đường đại chúng hóa, bắt đầu với thời kỳ Azuchi-Momoyama (An Thổ, Đào Sơn, 1568-1600) xán lạn.

TIẾT lV : PHẬT GIÁO THỜI EDO:

A) Ảnh hưởng gián tiếp đến chính trị Mạc Phủ:

Từ thế kỷ thứ 14 đến thế kỷ 18, Phật Giáo không ngừng thế tục hóa và đến đời Tokugawa, nó đã trở thành một định chế quốc gia. Đầu thế kỷ 17, với đạo luật Shie Hatto (Tử Y Pháp Độ) chính quyền Tokugawa tách chùa chiền ra khỏi triều đình Kyôtô và sử dụng nó như một công cụ chống lại đạo Ki-Tô. Theo lệnh cải cách tôn giáo có tên Shuumon Aratame (Tông Môn Cải), tất cả chùa nhỏ đều phải lệ thuộc vào một chùa lớn là mỗi người dân đều phải ghi tên qui y ở chùa địa phương. Như thế chùa chiền trở thành cơ quan nhằm tập trung quyền lực cho quốc gia. Chế độ này chỉ bị bãi bỏ vào năm Meiji thứ 6 (1873) mà thôi.

Di sản tinh thần mà chính quyền Tokugawa thừa hưởng được đó là Phật Giáo Ngũ Sơn. Như đã trình bày, Phật Giáo này có đặc điểm là đậm màu sắc Nho Giáo vì do các tăng Trung Quốc mang vào và thường xuyên giao lưu với đại lục. Do đó, Tống Nho theo Chu Hi và tư tưởng của Vương Dương Minh được chính quyền vũ sĩ đem ra áp dụng. Trí thức Tokugawa là những nhà Nho có quan hệ gần xa với cửa Phật chứ không phải thiền sư thuần túy như dưới đời Muromachi. .

Trong số những trí thức cấp cao cộng tác với mạc phủ (goyô-gakusha = ngự dụng học giả) có thiền tăng Suuden (Tông Truyền, 1569-1633) và tăng phái Thiên Thai tên Tenkai (Thiên Hải, 1536?-1643). Hai người đã thờ 3 đời Tướng Quân Tokugawa đầu tiên (Ieyasu, Hidetada và Iemitsu) và ảnh hưởng đến chính trị buổi ấy nhưng không đóng vai trò văn hóa then chốt như nhà Nho Hayashi Razan.

B) Phê phán ảnh hưởng Tây Phương :

Trí thức Nhật Bản cuối thế kỷ 16 và đầu 17 có hai thái độ trước nền văn hóa Tây Phương mới được các nhà truyền giáo du nhập vào. Đó là hô hào hay khích bác. Fukan Fabian (Bất Can Trai, 1565-1621 ?) đã làm cả hai chuyện. Ông ta trước là sư, sau nhập dòng Jesuit (1586), theo học trường đạo và thành người dạy Nhật ngữ cho các giáo sĩ. Lúc đó, ông viết tập Myôtei mondô (Diệu Trinh[11] vấn đáp) để giải thích đạo Ki-Tô và vào năm 1606 có lần bút chiến với hai anh em “Nho quan” Hayashi Razan (Lâm, La Sơn). Thế nhưng , ông lại bỏ đạo và, một năm trước khi chết, viết tác phẩm Ha-Daiusu (Phá Đề-Vũ-Tử) “ Chống Thiên Chúa ” (1620) để bài báng đạo Ki-Tô. Để trả lời câu hỏi tại sao Fukan lại có hành động “ bội đạo ” như thế thì học giả Katô Shuuichi đã thử giải thích bằng sự cấm đạo khắt khe của Tướng Quân Ieyasu và quan hệ không tốt đẹp của ông với những nhà truyền giáo mà ông bảo “ ngạo mạn, không coi dân Nhật ra con người ”. 

Sách viết ra để bài xích đạo Ki-Tô do các tăng lữ Phật Giáo thì phải kể đến Ha-Kirishitan (Phá Kiết-Lợi-Chi-Đan, 1642 ?) của Suzuki Masamitsu (Linh Mộc, Chính Tam, 1579-1655) tức tăng Shôzan (Chính Tam), Taiji-jashuu-ron (Đối trị tà chấp luận, 1648) của Sessô Sôsai (Tuyết Song, Tông Thôi,  ?- ?). Hai người đều là thiền sư. Trong tác phẩm của Shôsan, ông xem việc coi đạo Ki-Tô xem thân thể là hữu tử và linh hồn bất tử là tà thuyết. Sôsai lại cho rằng “Jesus trước đã là kẻ đã qui y theo Phật nhưng vì chỉ hiểu sai lời dạy nên trở thành tà đạo”. Cả hai đồng ý ở điểm đạo Ki-Tô chỉ “mưu toan xâm lược để cướp nước dâng cho bọn Nam Man.[12]”

C) Thiền và vũ sĩ thời Edo :

Đứng sau lớp trí thức Phật Giáo cao cấp phục vụ mạc phủ như hai ông Suuden (Tông Truyền) và Tenkai (Thiên Hải), còn có lớp trí thức phục vụ giai cấp vũ sĩ. Do đó, ta thấy vào thời nầy, nhiều tác phẩm nói đến ảnh hưởng của Phật Giáo Thiền Tông đối với kiếm đạo. Ví dụ như Fudôchi shinmyô-roku (Bất động trí thần diệu lục) của thiền tăng Takuan (Trạch Am, 1573-1645) và Gorin no Sho (Ngũ luân[13] thư) của kiếm khách Miyamoto Musashi (Cung Bản, Vũ Tàng, 1584 ?-1645).

Takuan thuộc phái thiền Rinzai (Lâm Tế), có một thời gian bị Mạc Phủ bắt đi đày vì chống đối chính lệnh nhưng sau được Tướng Quân Iemitsu cho về trụ trì chùa Tôkaiji (Đông Hải Tự). Ông đã so sánh kỷ thuật đánh kiếm với thực hành tu thiền và cho biết bí quyết thắng lợi không phải chỉ giỏi kiếm pháp mà còn phải biết giữ được cái “ tâm bất động ” (bất động trí, fudôchi) như thiền gia. Kiếm khách Musashi trong Gorin no sho (Ngũ luân thư), sau khi biện luận về bốn vòng tròn Thổ (đại cương về binh pháp), Thủy (kiếm thuật), Hỏa (chiến thuật), Phong (đối phó với các trường phái khác), đã bàn đến trong Không (kết luận) điểm cao nhất của binh pháp là “ khi tìm ra được chân lý rồi thì phải quên cái chân lý ấy đi ” nghĩa là dạy người ta phải hành động một cách tự do tự tại và tự phát thì mới có thể thắng được địch thủ. Musashi đã quyết đấu với trên 60 tay kiếm đủ các trường phái mà chưa từng thua ai bao giờ. Ông coi trọng trực giác hơn thị giác, yếu tố xa hơn là yếu tố gần. Ví dụ ông xem việc quay lưng về phía mặt trời khi quyết đấu hay việc quan sát phản ứng của địch thủ mỗi khi bị mình đánh nhứ là những điều quan trọng. Trường phái của ông sử dụng hai thanh kiếm nên được gọi là Nitôryuu (Nhị đao lưu).

D) Thiền và đại chúng :

Tăng Suzuki Shôsan (Linh Mộc, Chính Tam) nhắc đến ở trên là một thiền tăng gần gũi với đại chúng dù ông xuất thân vũ sĩ vùng Mikawa (Tam Hà, gần Nagoya bây giờ, phong ấp đầu tiên của họ Tokugawa) và đã theo chủ dự trận quyết chiến ở Sekigahara (1600) và trận vây hãm thành Ôsaka (1614-1615), dứt tuyệt dòng họ Toyotomi. Ông bỏ kiếm, tu thiền, viết sách Ha-Kirishitan chống đạo Ki-Tô như đã nói nhưng cũng viết Banmin tokuyô (Vạn dân đức dụng, hoàn thành năm1631 và in ra năm 1661), dạy cách xử thế (chính đạo) cho các giới sĩ, nông, công, thương. Trong đó ông đề ra cho họ những nguyên tắc đạo Nho và đạo Phật cần phải theo.

Bên cạnh Shôsan có Bankei Yôtaku (Bàn Khuê, Vĩnh Trác, 1622-93), cũng xuất thân từ một gia đình vũ sĩ vô chủ. Ông người đảo Shikoku và cũng như Shôsan, đã bỏ kiếm tu thiền, không theo đường văn chương mà chủ trương giáo hóa quần chúng. Bằng một giọng văn giống văn nói nên lời giảng của ông rất dể hiểu. Chủ trương của ông được thu thập lại trong Bankei Bucchi Kôsai Zenji Oshimeshi Kikigaki, Bàn Khuê Phật Trí Hoằng Tế Thiền Sư ngự thị văn thư, 1757). Lý thuyết của ông nằm trong hai chữ “ Phật tâm ”, một yếu tố bất động và bất tử, không bị hũy hoại như thân xác. Ông cho rằng con người bỏ được lòng dục (ngã dục, gayoku) và chấp niệm (trước tích, kiguse) thì có thể thành Phật. Lòng dục do ý chí tự do chứ không dính dáng gì đến nghiệp (karma) cả. Nếu không bỏ lòng dục bây giờ thì muôn nghìn năm sau cũng không bỏ nổi. Tư tưởng ông còn có đặc sắc là xem nam nữ ngang hàng, đều có Phật tâm như nhau.

Đương thời còn có những danh tăng như Enkuu (Viên Không, 1632 ?-95 ), một nhà sư vân du kiêm điêu khắc gia có lối khắc bằng búa đẽo (natabori) và nhà sư kiêm điêu khắc gia tượng Phật Mokujiki Gogyô (Mộc Thực, Ngũ Hành, 1718-1810). Hai người đều muốn gần gũi với đại chúng. Điểm quan trọng cần nêu lên ở đây là các thiền sư dù phục vụ trực tiếp Mạc Phủ hay thân cận đại chúng, đều có chủ trương duy trì trật tự có sẵn.

E) Thiền và thơ văn thời Tokugawa :

Nếu có các thiền sư lo việc phục vụ xã hội thì cũng có những người lui về ẩn dật và trở thành thi nhân. Hầu hết họ là vũ sĩ từng tham gia chiến đấu trong thời Chiến Quốc (1467-1568). Nổi tiếng nhất trong bọn có lẽ là Ishikawa Jôzan (Thạch Xuyên, Trượng Sơn, 1583-1672) trước là tiểu đồng hầu cận Tướng Quân Ieyasu, vì mắc vào tội trái quân lệnh giết lầm một tướng địch trong trận đánh thành Ôsaka nên bỏ đi tu. Tu được ít lâu, ông chuyển qua theo Tống Nho của Fujiwara Seika (Đằng Nguyên Tinh Oa, 1561-1619) và học trò Seika là Hayashi Razan (Lâm, La Sơn, 1583-1657) nhưng về già, sống ở Higashiyama (1640). Tuy từ Shidendô (Thi Tiên Đường), nơi trú ngụ, ông có thể nhìn thấy khói từ Kyôto ngay gần bên nhưng không vượt sông Kamo để vào thành nữa. Ông là một thư gia và viên nghệ gia, có để lại hai tập thơ Fushôshuu (Phúc Tương Tập) và Shinpen Fushôshuu (Tân Biên Phúc Tương Tập), ca ngợi cuộc sống ẩn dật, ảnh hưởng đến các nhà thơ thời Tokugawa khác như Ogiu Sorai (Địch Sinh, Tồ Lai, 1666-1728), Kan Chazan (Quản, Trà Sơn, 1748-1827), Okubo Shibutsu (Tiểu Oa, Phật Sinh, 1767-1837).

Sau Jôzan có nhà sư phái Nichiren tên Gensei (Nguyên Chính, 1623-68). Ông trước cũng là samurai, sau đi tu, ẩn cư trong thôn Fukakusa (Thâm Thảo) gần Kyôto nên lại có biệt hiệu Thâm Thảo thượng nhân. Ông viết nhiều, từng xướng họa với Kumazawa Banzan[14] (Hùng Trạch, Phiên Sơn, 1619-91) và nổi tiếng là người thờ cha mẹ rất có hiếu. Thơ của ông được lưu lại trong Sôzan Wakashuu (Thảo sơn hòa ca tập) và thơ chữ Hán của ông trong Sôzanshuu (Thảo Sơn tập) gồm 30 tập.Thơ waka của ông có nhiều câu hay như :

Cúc trắng soi mình trên mặt nước,
Ao thu như đọng một nghìn thu.

(Bài Shiragiku no)

Về thơ chữ Hán, có hai câu cuối sau đây trong một bài thất tuyệt:

Vô hạn thu quang vô hạn ý,
Bích thiên lương lãnh bạch vân nhàn.

(Cao Khuy đạo trung)

Nắng thu tràn, ý muôn ngàn,
Trời xanh se lạnh mây nhàn trắng trôi.

(Trên đường đi Takatsuki[15])

F) Sekkyosetsu và đại chúng :

Cho dù trong xã hội Nhật Bản có nhiều truyện tiếu lâm lấy sư sãi làm trò đùa, màu sắc Phật giáo tìm được trong tiếng khóc nhiều hơn tiếng cười của người bình dân. Hình thức kể những truyện cảm động đệm bằng đàn shamisen, kèn ống trúc sasara và đàn nhị kôkyuu (hồ cung) tên là sekkyôsetsu (thuyết kinh tiết) do những người ăn xin gọi là Ise kojiki kể lể khắp hang cùng ngõ hẻm. Những truyện như Sanshô-dayuu (Sơn Tiêu đại phu), Karukaya, Shuntoku-maru và Oguri-hangan (Tiểu Lật phán quan) tả những cảnh ngộ cơ cực đến trào nước mắt mà các nhân vật chính gặp phải và sự phục thù kinh khủng của họ. Với văn thể 5-7 chữ trầm bổng du dương, sekkyôsetsu (thuyết kinh tiết) nguyên ngữ có nghĩa là “bài hát (tiết) để giảng kinh Phật (thuyết kinh)” có nội dung thần kỳ và liên quan đến sự tương giao của thế giới hiện tại và thế giới địa ngục. Hai nhân vật trong Karukaya là hai cha con sau đều đi tu, tuy không biết nhau nhưng đến lúc chết hồn họ biến thành chòm mây tím, hòa hợp với nhau rồi cùng bay về cõi Tây Phương. Quan án Oguri bị sát hại, được Diêm Vương cho nhập xác để trở về trần thế.

Như thế, người nghe kể truyện cảm thấy xúc động dễ dàng trước những khổ cảnh của nhân vật trong truyện và xem sự phục thù tàn khốc như chuyện dĩ nhiên. Zushiô, vai chính của Sanshô-dayu (Sơn Tiêu đại phu) mà mẹ bị cướp bán vào nhà thổ và hai chị em làm nô lệ, khi trở thành quan trấn thủ, đã cho chôn kẻ thù dưới đất đến tận cổ và bắt con trai đương sự phải chặt đầu bố với một lưỡi cưa bằng tre. Quan án Oguri cột kẻ thù vào chiếc bè rồi thả trôi ra biển. Nhân vật chính trong sekkyoosetsu chỉ chấp hành quả báo chứ không có lượng hải hà tha thứ kẻ thù như vai chính của Ochikubo monogatari, một quyển tiểu thuyết của thời Heian, chẳng hạn.

Nhân vật nữ trong các sekkyôsetsu có khí phách chứ không phải là hạng người đàn bà ẩn nhẩn. Terute, nữ nhân vật chính trong Oguri Hangan, khi bị bắt làm nô tì, có lần châm rượu cho khách (chính là vị hôn phu của cô mà cô không dè), lúc khách hỏi tên thì cô đã trả lời: “Thiếp đến đây là để dâng rượu hầu ngài chứ không phảI để kể lể về đời thiếp. Nếu ngài không dùng rượu thì cho thiếp đem đi!”. Điều đó chứng tỏ phụ nữ đời Tokugawa có ý thức về vai trò của mình, khác với người phụ nữ nhu thuận thời Heian. Sự độc lập của người phụ nữ ngày một rõ hơn cùng với sự phát triển của thế giới của các xóm ăn chơi kuruwa, nơi mà tuổi tác và giai cấp không còn được đếm xỉa.

TẠM KẾT:

Chúng ta đã đề cập một cách gián tiếp đến ảnh hưởng Phật Giáo trong tiểu thuyết cổ điển (các bài 5, 6, 14), trong truyện kể dân gian (bài 10), trong tùy bút và nhật ký (bài 7), trong dao khúc tuồng Nô và kabuki (bài 11 và 12), trong haiku và tanka (bài 8, 9, 13, 27). Điều đó chứng tỏ ảnh hưởng Phật Giáo đối với văn học Nhật Bản vô cùng to lớn và vượt hẳn ra khỏi phạm vi của bài viết này vốn chỉ tập trung vào văn học thiền tông.

Hơn nữa, cho đến ngày nay, ảnh hưởng của Phật Giáo vẫn bàng bạc trong văn chương Nhật Bản hiện đại. Lý do là Phật Giáo và nếp sống Nhật Bản đã hòa hợp làm một tuy người Nhật trên đường phố bình sinh không có ý thức rõ rệt về tôn giáo. Ngoài ra không thiếu chi những nhà văn nhà thơ xuất thân từ cửa thiền hay lấy chủ đề Phật Giáo làm cơ sở cho tác phẩm của họ.

Nguyễn Nam Trân :

Một trong những bút hiệu của Đào Hữu Dũng, sinh năm 1945 gần Đà Lạt. Nguyên quán Hương Sơn, Hà Tĩnh. Theo học Chu Văn An (1960~1963) và Đại Học Sư Phạm Sài Gòn trước khi đến Nhật năm 1965. Tốt nghiệp Đại Học Đông Kinh (University of Tokyo) và Đại Học Paris (Pantheon-Sorbonne). Tiến sĩ khoa học truyền thông. Giáo sư đại học. Hiện sống ở Tokyo và Paris. E-mail: nntran@erct.com