Bài 18: Diễn Trình Của Tâm Thức (Cittavìthi)

Định nghĩa thuật ngữ cittavìthi hay diễn trình tâm

Một sát na tâm (cittakhana) hay đơn vị danh pháp

Những trình tự hay chập tư tưởng

Tiềm thức và biến thức

18.1: Vài khái niệm quan trọng

Diễn trình của tâm thức là một khái niệm chỉ được tìm thấy trong A Tỳ Đàm của Tam Tạng Pàlì. Tất cả những bộ luận của Phật giáo Bắc truyền đều không nói đến đề tài vô cùng vi tế nầy. Qua sự trình bày của "diễn trình tâm thức hay cittavìthi" sự hiện hữu của tất cả chúng sinh trong chỉ là dòng tiếp nối sinh diệt của hiện tượng danh và sắc pháp. Giáo lý nầy không có chỗ cho bất cứ những sự có mặt nào của một bản ngã dù sâu kín tế nhị đến đâu. Bởi vì là một đề tài vốn không quen thuộc nên với những dịch giả tiên phong trong đó có Ngài Tịnh Sự và Hoà Thượng Minh Châu - nhất là Ngài Tịnh Sự - đã phải trăn trở nhiều với sự chuyển ngữ các từ vựng chuyên môn. Bài học nầy phần lớn sử dụng danh từ do Ngài Tịnh Sự dịch nhưng cũng có một số đề nghị mới sau nầy.

a. Định nghĩa thuật ngữ cittavìthi hay diễn trình tâm

Chữ cittavìthi có nghĩa là diễn trình của tâm thức. Trong nhiều trường hợp khác nhau, những sát na tâm sanh diệt nối liền nào trong những trật tự và phần hành riêng biệt. Những diễn trình nầy hết sức tế nhị nhưng tiết lộ rất nhiều về hiện tượng danh pháp theo định luật tự nhiên cittaniyama. Cả Ngài Tịnh Sự và Hoà Thượng Minh Châu đều dịch là "lộ trình tâm" nhưng từ nầy có thể khiến người học nghĩ tới: lộ trình mà tâm thức đi qua. Ở đây chỉ đơn thuần là những hình thái diễn tiến của tâm.

b. Một sát na tâm (cittakhana) hay đơn vị danh pháp

Sát na hay khana là đơn vị cực vi của danh sắc. Riêng sát na tâm được tính bằng thời gian tồn tại. Trong một tích tắc có triệu, triệu sát na sanh diệt trong tâm. Tâm pháp luôn đi nhanh hơn sắc pháp. Con số của sát nat trong các diễn trình của tâm thức đặc biệt quan trong cho sự nghiên cứu vì nói lên vai trò của các loại tâm.

c. Những trình tự hay chập tư tưởng

Nhiều sát na sanh diệt trong một chuổi kết nối tạo thành những trình tự tâm. Chính những trình tự nầy nói lên trọn vẹn sự tiếp nhận và xử lý cảnh ở nhiều trường hợp khác nhau. Qua sự trình bày của trình tự tâm thức cho chúng ta biết sự phần hành, yếu tính nhân quả của các loại tâm. Cũng nên nhắc ở đây rằng bốn danh uẩn (thọ, tưởng, hành, thức) kết hợp tạo thành một sát na tâm. Nhiều sát na tâm nối kết thành một trình tự tâm. Nhiều chuổi trình tự tâm hiện khởi trong một thời gian tương đối dài mới đủ rõ cho sự cảm nhận bình thường của chúng ta.

d. Tiềm thức và biến thức

A Tỳ Đàm đặc biệt nói đến vai trò của tâm hộ kiếp hay hữu phần (bhavanga). Đó là tâm khởi đầu một kiếp sống và tiếp tục sanh diệt cùng trạng thái cho đến khi một kiếp sống kết thúc. Trạng thái nầy không dể nhận thấy nhưng ảnh hưởng lớn đến tâm thái của chúng sanh. Không có một từ vựng nào chính xác để dịch từ nầy. Ở đây tạm gọi là tiềm thức để phân biệt với những thứ tâm sanh khởi do có cảnh mới sanh khởi - tạm gọi là biến thức.