CHƯƠNG X

 

NHỮNG NHÀ HÀNH HƯƠNG TRUNG HOA

 

Vào khoảng thế kỷ thứ bảy, khi châu Âu còn đang sống trong “Thời kỳ Trung cổ”, thì Ấn Độ và Trung Hoa đã có một cuộc sống chính trị, tri thức, tôn giáo và nghệ thuật mạnh mẽ. Mối ràng buộc chung do Phật giáo tạo ra giữa hai quốc gia này đã làm nảy sinh một dòng khoa học nhân văn to lớn lan rộng từ Tích Lan đến Nhật Bản. Sau một nghìn năm Phật giáo với nhiều sự kiện quan trọng, sự huyền nhiệm của Phật giáo đã lên đến cực đỉnh và gợi nguồn hứng cảm mới cho nền mỹ học và triết học của Ấn Độ. Có thể xem Giới Hiền, đạo sư của đại học Nalanda và học trò của ông là Huyền Trang, học giả từ Trung Hoa đến, tiêu biểu cho môt khía cạnh của sự phát triển này, còn khía cạnh kia là sự bôc phát của chủ nghĩa Tự nhiên trong nghệ thuật ở Mamallapura (Mahabalipuram). Cả hai cùng được sinh ra từ những sức mạnh sáng tạo có giá trị lâu dài. Nước Trung Hoa thống nhất trở lại dưới triều đại nhà Đường hùng mạnh, đã nồng nhiệt tiếp nhận những tư tưởng mới và sẵn sàng để cho sức mạnh của mình dịu mềm đi dưới ảnh hưởng nhẹ nhàng của Ấn Độ. Huyền Trang và Nghĩa Tịnh, hai nhà hành hương duy nhất nổi tiếng giữa bao người khác, đã để lại những tập ký sự nhắc lại rất nhiều về sự chuyển biến lớn này mà cả Nhật Bản cũng có tham dự. Ngôi chùa Horyuji do Shotuku Taisha xây dựng vào năm 607 tại Nara vẫn còn là một chứng tích lâu đời về sự biến đổi này. Tôn giả Pháp Hiển, từ hai thế kỷ trước đó, đã là người báo trước về sự biến đổi này, ông là người khách Trung Hoa đầu tiên đến Ấn Độ đã để lại tập ký sự về các chuyến đi của mình.

 

Pháp Hiển

Pháp Hiển (Fa-hien), người đầu tiên trong ba vị khách hành hương Trung Hoa, đã ghi chép lại các chuyên đi của mình. Ông gần như đã đi bộ suốt cả con đường từ miền Trung Trung Hoa băng ngang sa mạc Gobi, vượt qua dãy núi Hindu Kush, băng qua miền Bắc Ấn để đến hải cảng Tamralipti ở Bengal. Đến đây, ông lên thuyền đi Tích Lan rồi trở về Trung Hoa bằng đường biển sau một hành trình phiêu lưu với những phen thoát hiểm chỉ trong đường tơ kẻ tóc. Ông mang vè được những gì mà ông đã qua Ấn Độ để tìm kiếm - các kinh sách Phật giáo cùng những tượng Phật.

Pháp Hiển thấy buồn lòng vì tình trạng “giới luật” của Phật giáo tại Trung Hoa nên đã quyết tâm cùng các đạo hữu của mình đi đến Ấn Độ để tìm các bộ “luật”. Khởi hành từ Trường An (Chang-an) và qua nhiều chặng đường họ đến được Đôn Hoàng (Tun-huang) tại đoạn cuối của Trường thành. Quan cai trị ở đấy cấp cho họ mọi thứ cần thiết để họ có thể vượt qua sa mạc Gobi. Pháp Hiển ghi lại: “Trong sa mạc này có rất nhiều ma quái và gió nóng, sức người không chịu nổi. Trên trời chẳng có chim, dưới đất chẳng có thú. Đưa mắt cố nhìn thật xa mọi hướng để tìm một dấu vết đường đi nhưng chẳng thấy gì ngoài mấy bộ xương khô của những khách bộ hành xấu số, nhờ đó mà biết đường đi”.

Ông ghi nhận ảnh hưởng mạnh mẽ của văn hóa Ấn Độ tại những nước ông đến ở miền Trung Á. Trong nước Thiện Thiện (Shan-Shan) (phía Nam của Lop-Nor) có khoảng bốn nghìn tu sĩ Tiểu thừa (Leser Vehicle) và dân chúng theo tôn giáo của Ấn Độ với vài sửa đổi. “Từ đây đi về phía Tây, những nước chúng tôi đi qua đều giống nhau về mặt này… Đồng thời, những người đã xuất gia (tu sĩ và sa di) đều học kinh sách Ấn Độ và ngôn ngữ được nói ở Ấn Độ”. Đoàn hành hương ở lại Kara-shahr hai tháng mấy ngày, nơi này cũng có trên 4.000 tu sĩ Tiểu thừa.

Chặng tiếp theo là Khotan, một quốc gia sung túc thịnh vượng với mười nghìn tu sĩ, hầu hết theo Đại thừa (Greater Vehicle). Pháp Hiển cùng đoàn người của ông được cho ngụ tại Tu viện Gomati rộng lớn và tiện nghi theo lệnh của nhà vua. Tu viện có một nội qui chặt chẽ. “Khi nghe tiếng chuông thì ba nghìn tu sĩ tập họp lại để dùng bữa. Họ bước vào nhà ăn với thái độ tề chỉnh và trang trọng; họ ngồi theo thứ tự thường lệ; tất cả đều giữ yên lặng, không khua động chén bát, và họ không cất tiếng gọi người phục vụ để lấy thêm thức ăn mà chỉ ra hiệu bằng tay.

Trong khi một số người trong đoàn của ông đi tiếp đến Kashgar thì Pháp Hiển còn ở lại Khotan ba tháng để dự lễ diễu hành ảnh tượng rực rỡ, trong đó các tu sĩ Tu viện Gotami đi đầu trong số mười bốn tu viện lớn (không kể các tu viện nhỏ). Nhà vua và hoàng hậu cũng tham dự buổi lễ. Lễ diễu hành này giống như lễ hội Xe Hoa được tổ chức tại các tu viện lớn. “Các chiếc xe đều khác nhau; mỗi tu viện có một ngày để diễu hành phần mình, bắt đầu từ ngày mồng một đến ngày mười bốn tháng tư âm lịch thì mùa lễ hội chấm dứt và nhà vua mới trở về hoàng cung”.

Bảy hoặc tám lý (li - khoảng một phần ba dặm) về phía Tây của thành phố Khotan là Tu viện Mới của nhà vua, phải mất tám mươi năm mới xây xong, cao gần 80 mét, tiếp nhận sự sùng mộ và cúng dường của các vị vua của sáu quốc gia.

Lễ hội diễu hành đã mãn, Pháp Hiển lại lên đường và hơn hai tháng sau thì đến Kashgar, đúng dịp để tham dự đại hội pancaparisad hay đại hội năm năm một lần do nhà vua nước này triệu tập. Một đại hội như thế cũng đã diễn ra vào một thời điểm sau đó tại Ấn Độ theo sự triệu tập của đại đế Harsa Vardhana nước Kanauj với sự tham dự của Huyền Trang.

Tuy nhiên, đại hội tại Kashgar hẳn đã nhỏ hơn nhiều. Với sự ngưỡng mộ sùng tín, tôn giả Pháp Hiển đã nói về Kashgar: “Nước này có một cái ống nhổ của Đức Phật, ống nhổ này làm bằng đá và có cùng màu với bát khất thực của Người. Tại đây có một ngôi chùa được xây lên để thờ cúng xá lợi những chiếc răng của Phật”. Có thể tìm thấy nhiều chỗ nói về xá lợi và phép màu ở khắp mọi nơi trong chuyện kể của Pháp Hiển, nhưng chúng ta không thể đi sâu vào những điều ấy mà chỉ đề cập đến những gì đáng chú ý và quan trọng nhất trong số đó mà thôi.

Đáng nhắc lại là đoạn được cực kỳ nguy hiểm dọc theo dãy núi Bolor-Tagh và việc vượt qua con sông Indus lần đầu tiên theo lời mô tả của Pháp Hiển. “Bám theo dãy núi, đoàn chúng tôi tiếp tục cuộc hành trình về hướng Tây Nam trong mười lăm ngày trên một con đường gay go dốc đứng và hiểm nghèo, vì sườn núi giống như một bức tường đá với chiều cao hơn ba nghìn mét. Lên đến gần sông núi thì mắt đã mờ đi và khi muốn bước tới thì cũng không có chỗ để đặt bàn chân nữa. Dưới kia là con sông Indus. Những người đã đến đây những lần trước đã đục đá để làm đường đi và phải đặt thang vào sườn đá. Tất cả có đến mấy trăm bậc đá, khi đã vượt qua hết những bậc đá và những cây thang này thì chúng tôi phải đi qua con sông bằng cầu treo làm bằng dây thừng. Hai bên bờ sông cách xa nhau gần tám mươi bước”.

Sau khi trải qua mùa hè tiêp theo tại Ydyana, khi ấy là một trung tâm Phật giáo phồn thịnh, Pháp Hiển đi bộ theo hướng Nam để đến Gandhara và Taksasila, nơi mà Đức Phật đã tiên đoán là vua Ca-ni-sắc-ca sẽ cho xây một ngôi chùa ở Peshawar. Ngôi chùa này đã được Huyền Trang mô tả chi tiết và nền móng của nó dường như đã được các nhà khảo cổ tìm thấy. Pháp Hiển còn viết: “Trong số các đền chùa mà đoàn hành hương được thấy thì không có một nơi nào có thể sánh được với chùa này về mặt vĩ đại và uy nghi, truyền thuyết cũng nói rằng trong số các ngôi chùa trên thế giới thì chùa này được xếp vào hạng nhất”.

Từ Peshawa, Pháp Hiển một mình đi đến Nagarahara (Hadda) vì những người cùng đi đã rời bỏ ông. Thành phố này có một đền thờ, trong có xương sọ của Phật. Xá lợi này được niêm phong hằng đêm bằng tám con dấu, mỗi con dấu do một nhân vật lãnh đạo thành phố trông coi. “Mỗi buổi sáng, nhà vua đều đến dâng lễ vật và cúng vái xá lợi”. Cách một nửa do tuần (yojana= 15 - 20 km) về phía Nam thành phố, nhà hành hương nhìn thấy cái hang mà Đức Phật dã lưu lại dấu vết. Ông nói rõ: “Các vị vua phái nhiều nghệ sĩ tài giỏi đến để vẽ lại hang này mà họ không làm nổi”. Pháp Hiển cũng ghi nhận nhiều điểm thánh tích và xá lợi khác nữa trong vùng gần đó.

Tại Áp-ga-nix-tăng, nơi ông đến được sau khi băng qua Safed Koh, có ba nghìn tu sĩ Đại thừa và Tiểu thừa. Ở Bannu cũng có số tu sĩ đông như thế nhưng tất cả thuộc về Tiểu thừa. Băng qua Punjab, nhà hành hương đã đến nước Mathura sau khi đi qua nhiều tu viện với số tu sĩ ở đây được dân chúng và các quan chức triều đình tôn vinh, họ đích thân phục vụ cho các tu sĩ trong những bữa ăn. “Vào cuối bữa ăn, họ trải thảm trên mặt đất rồi ngồi xuống quay về phía vị chủ trì chứ không dám ngồi trên trường kỷ khi có có mặt các tu sĩ” - Một kiểu săp xếp được truyền lại từ thời Đức Phật.

Sau đó, Pháp Hiển đi đến vương quốc Trung Bộ (the Middlw Kingdom) trái tim của đế chế Gupta. Phần mô tả thường được trích dẫn của ông về đất nước này thật ngắn gọn nhưng xác đáng: “Nước này có một khí hậu ôn hòa, không có sươngv giá hay tuyết; người dân sung túc và an lạc, không phải đăng ký gì cả và cũng không có những hạn chế của chính quyền. Chỉ có những người cày đất của vua mới phải trả khá nặng trên phần lợi túc thu được. Ai muốn bỏ đi thì cứ đi, ai muốn dừng lại thì cứ dừng lại. Trong việc cai trị của mình, nhà vua không dùng đến nhục hình, người phạm tội chỉ bị phạt tiền tùy theo mức độ nặng nhẹ. Cả đối với việc phản loạn lần thứ hai cũng chỉ bị chặt một bàn tay phải. Những người cận vệ của vua đều được trả lương cố định”. Tuy nhiên, trong phần còn lại thì Pháp Hiển dường như áp dụng chung cho cả nước những gì ông đã ghi nhận được trong các tu viện, vì ông khẳng định: “Khắp nước chẳng có một ai giết hại vật sống, cũng không có ai uống rượu hay ăn hành, ăn tỏi”. Ông còn nói: “Trong nước này, người ta không nuôi lợn hay gà, không có chuyện buôn bán gia súc, không có lò giết mổ hay tiệm rượu ngoài chợ”. Ông đặc biệt chú ý đến giới tiện dân (chandala) phải sống cách biệt, họ phải thông báo sự hiện diện của họ trên đường phố hoặc gần nơi chợ búa bằng cách gõ vào một thanh gỗ, và họ là giai cấp duy nhất có đi săn và buôn bán thịt. Vỏ ốc được dùng làm phương tiện hối đoái và những đóng góp cúng dường cho Tăng đoàn rất dồi dào, đã có từ lâu đời và rất được tôn trọng. “Các tu sĩ thường trú hay lưu động được cung cấp giường, nệm, thực phẩm, y áo một cách chu đáo và đâu đâu cũng đều như vậy cả”.

Sau đó, Pháp Hiển lần lượt đến thăm Sankasaya (Kapitha); Kanyakubja (Kanauj) - “thành phố của những cô gái lưng gù”; Sha-ki, Saketa hoặc Ayodhya; Sravasti (Xá-vệ) với Kỳ viên lót vàng (the Garden of Gold) nổi tiếng của nó, nơi mà nhiều phép lạ đã được biểu diễn và đã được nhà hành hương ghi chú dầy đủ; Kapilavastu (Ca-tì-la-vệ), thành phố của vua Tịnh Phạn, phụ vương của Đức Phật - “lúc này trông như một vùng hoang dã ngoại trừ một số tu sĩ và vài chục gia đình”; Vaisali (Tỳ-xá-lị) (Besahr); nước Magadha (Ma-kiệt-đà) với Hoa-thị thành (Pataliputra), tại đây ông được thấy cung điện tuyệt vời của vua A-dục “được cất nên toàn bằng khí thế”. Ông hết lời ca ngợi Ma-kiệt-đà. “Trong tất cả các nước ở Trung Ấn thì nước này có những đô thị, thành phố rộng lớn nhất. Dân chúng giàu có, thịnh vượng và đua nhau làm việc thiện, giúp đỡ láng giềng. Đều đặn hàng năm, đến ngày mồng tám tháng hai âm lịch, họ đều có lể rước tượng”. Ông nói đến các bệnh viện miễn phí ở các thành phố với rất nhiều khâm phục. Từ đây ông đã đi đến Nalanda (Bargaon), Rajagrha (Vương-xá) và Gaya - "một cảnh hoang dã hoàn toàn bên trong những bức tường”, nhưng xung quanh là những dấu tích thiêng liêng, tất cả đều đã được Pháp Hiển ghi nhận đầy đủ; Banaras (Ba-la-nại), kể cả Lộc Uyển (Vườn Nai - Deer Forest) ở Sarnath, nơi Đức Phật có bìa thuyết pháp đầu tiên, và cuối cùng là Kausambi với khu vườn Ghociranava, ngày nay mới được tìm thấy dưới cái tên Ghositarama. Tại nơi đây, ông ghi lại những gì ông được nghe nói về tu viện Paravata ở Deccan; đoạn mô tả này không đáng tin cậy và không phù hợp lắm với những sự kiện đã được biết.

Từ Baranas, Pháp Hiển quay trở lại Hoa-thị thành. Những gì ông ghi lại về cá nỗ lực của mình để có được các bản viết tay kinh sách Phật giáo khá lý thú. Thường thì các kinh sách này được truyền miệng từ thế hệ này qua thế hệ sau và chỉ ở điện Kỳ Viên (Garden of Gold) trong một tu viện Đại thừa ông mới “kiếm được một bản sao phù hợp với kinh sách đã được Nghị hội thứ nhất chấp nhận và đã được tu sĩ ở khắp nơi hành trì trong khi Đức Phật còn tại thế: -một câu nói mà các nhà nghiên cứu ngày nay không dễ chấp nhận. Pháp Hiển đã bỏ ra ba năm để: học viết, học nói tiếng Phạn (hoặc tiếng Pali) và chép lại các Giới luật”. Sau đó, ông đi đến Tamluk qua ngã Champa (Nam Việt Nam ngày nay) và ở lại đây “để chép kinh và vẽ tượng” trước khi lên đường đi Tích Lan trên đường trở về Trung Hoa.

Đi trên một chiếc thuyền buôn lớn, xuôi theo ngọn gió đầu mùa, ông đến Tích Lan chỉ sau mười bốn ngày và dành ra hai năm ở đây để thu thập và sao chép các kinh sách bằng tiếng Phạn chưa từng có tại Trung Hoa. Trong thời gian đầu ở tại hòn đảo này, Pháp Hiển thấy nhớ nhà. “Ta lìa xa đất tổ quê hưong đã nhiều năm rồi… Lại thêm những người cùng đi với ta nay đã rời bỏ ta - một số ở lại luôn trên các xứ này, một số khác thì đã chết. Giờ đây, nhìn lại chỉ thấy bóng của mình, ta thấy lòng day dứt buồn, và khi tình cờ bên bức tượng Phật bằng ngọc bích ở tu viện Abhayagiri (Anuradhapura), nhìn thấy một thương nhân cúng dường một chiếc quạt bằng lụa trắng từ Trung Hoa đem sang, lòng ta ngập tràn xúc cảm và không ngăn được mắt mình đẫm lệ”. Pháp Hiển mô tả các chùa chiền, lễ hội ở đây và trình bày chung về Phật giáo ở Tích Lan một cách hấp dẫn.

Từ Tích Lan, Pháp Hiển lên một chiếc thương thuyền khác chở được hai trăm người hoặc hơn, và còn kéo theo một chiếc thuyền nhỏ. Ra khơi được hai ngày thì thuyền gặp một trận bão lớn kéo dài suốt mười ba ngày. Suốt thời gian này, Pháp Hiển chỉ tập trung nghĩ đến Quán Thế Âm Bồ tát (Kuan Yin, the Hearer of Prayers) và trao mạng sống của mình vào tay những người theo đạo Thiên Chúa ở Trung Hoa. Ông còn sợ rằng các tay lái buôn có thể ném hết sách vở ảnh tượng của mình ra khỏi tàu. Nhưng chẳng có chuyện gì xảy ra, tại gần một hòn đảo, người ta tìm thấy một khe hở nhỏ trên thuyền, đã cho bít lại, rồi sau một đợt hành trình nữa cũng bị điên đảo vì giông bão suốt chín mươi ngày nữa họ đến được Java. Pháp Hiển ở lại Java năm tháng. Tại đây, ông thấy đạo Bà la môn (Brahmanism) đang phát triển “trong khi niềm tin ở đạo Phật thì rất yếu ớt”. Rồi một thương thuyền khác với một hành trình không kém gian nan và lê thê đã đưa ông về đến Quảng Châu (Ch’ing-chou) của Trung Hoa. Ông nghỉ lại đây một mùa đông và một mùa hè rồi lên đường về Nam Kinh (Namking), đến đây ông trao lại cho Tăng hội tất cả các sách kinh và Luật mà ông đã thu thập được.

Phần kết của tập ký sự đọc rất xúc động: “Pháp Hiển đã mất sáu năm để đi từ Trường An đến Trung Ấn, ở lại đay sáu năm và mất thêm ba năm nữa mới về đến Quảng Châu. Bần đạo đã đi qua tất cả gần ba mươi nước. Một lòng vì Tăng hội và Chánh pháp, nên đã trải qua bao nhiêu gian khổ, hiểm nguy, chẳng nghĩ gì đến thân mạng tự nghĩ là không quan trọng của mình. Rất may là nhờ có sự độ trì che chở của Tam Bảo, bần đạo đã bình an về được đến quê nhà. Thế nên, Pháp Hiển đã ghi lại trên các thẻ tre và bản lụa câu chuyện chuyến đi để mong chia sẻ cùng các độc giả cao quý về những điều ít ai được biết đến này”.

 

Huyền Trang

Huyền Trang (Yuan Chwang) sinh ra tại Lạc Dương (Lo-yang) năm 602. Khi còn tám tuổi, Huyền Trang đã khiến thân phụ ông phải kinh ngạc vì sự tuân thủ các lễ nghi Khổng giáo của ông, và xem ra ông sẽ trở thành một nhà văn học nổi tiếng theo kiểu truyền thống. Thế nhưng, câu chuyện người anh của ông vừa mới trở thành tu sĩ Phật giáo đã có một ảnh hưởng nơi ông và ông cũng đã có hạnh nguyện đi tu tại một tu viện ở Lạc Dương khi ông vừa đúng mười ba tuổi. Ông bắt đầu nghiên cứu nền triết học Ấn Độ và thông hiểu được những điều phức tạp của triết lý này. Vào năm 617, sự kết thúc triều đại nhà Tùy (Sui) đã đưa đất nước (Trung Quốc) vào sự hỗn loạn và cứ kéo dài như thế mãi cho đến khi Đường Thái Tông nắm quyền cai trị đất nước sau một chuỗi dài những chiến thắng lẫy lừng bắt đầu từ năm 618, năm mà Huyền Trang phải lẫn tránh cảnh loạn lạc trong núi vùng Tứ Xuyên (Spu-ch’uan). Tuy nhiên, trong hoàn cảnh như thế, ông cũng đã nhanh chóng thông thuộc Phật pháp và đã có nhiều cuộc nói chuyện trước công chúng. Chẳng bao lâu sau, ông được tôn lên hàng đầu trong cuộc tranh luận về triết học tại những nơi kiến thức Phạn ngữ chiếm ưu thế, từ Deccan đến Nhật Bản, từ Turfan đến Sumatra. Trường An, kinh đô của triều đại mới, một trong những trung tâm Phật giáo quan trọng của miền Viễn Đông, trở thành trung tâm hoạt động của Huyền Trang từ năm 662. Nhưng chẳng bao lâu sau đó, ông thấy hoang mang vì sự khác biệt quá nhiều giữa các trường phái và những mập mờ về giáo lý, nên đã quyết tâm đi đến các nước Tây phương để lĩnh hội chân lý từ các bậc thức giả tại đây, giải tỏa những điều còn thắc mắc của mình.

Nhưng khi ông xin phép rời khỏi Trung Hoa thì hoàng đế nhà Đường không cho. Tuy nhiên, một lòng tin tưởng vào sự độ trì của chư Thánh thiêng liêng, vị tu sĩ dũng cảm vẫn kiên trì với kế hoạch của mình, đến năm hai mươi sáu tuổi ông mới bắt đầu cuộc hành trình. Khi ấy, ông là một thanh niên cao lớn, khôi ngô, giống như phần đông những người miền Bắc Trung Hoa. Mọi người can ngăn ông vì những khó khăn phức tạp có thể xảy ra, nhưng họ đều phải cảm phục sự gan dạ điềm tĩnh của ông và đã ra sức giúp ông. Huyền Trang lên đường một cách bí mật, ban ngày nghỉ, ban đêm mới đi. Ảo ảnh và ma quỷ thường xuyên hiện ra để cản trở ông; gần một đồn lũy biên phòng ông bị nhắm bắn và suýt vong mạng vì một mũi tên. Mặc dù thế, ông vẫn một mình băng qua sa mạc, chẳng có gì chỉ đường đường ngoại trừ chính cái bóng của mình, và đã đến được Ha-mi. Tại đây ông nhận được lời mời của vua nước Turfan (khi ấy có tên là Kao-ch’ang) một Phật tử sùng đạo.

Turfan ở vùng trung tâm của sa mạc Gobi, ngày nay hầu như đã hoàn toàn biến mất hẳn, khi ấy đang rộn ràng với một cuộc sống kinh tế, chính trị và văn hóa sôi động của những người dân theo đạo Phật, nói tiếng bản địa Tocharian. Vua nước này, Ch’u-Wen-tai (620-40) có nguồn gốc Trung Hoa, ông ta là chư hầu của Đại Hãn nước Thổ Nhĩ Kỳ và có nhiều quan hệ với Đường Thái Tông (T’ai-tsung). Lời mời của ông đối với Huyền Trang là một mệnh lệnh và nhà hành hương gần như bị đưa tới Turfan bằng vũ lực. Là một Phật tử sùng đạo nhưng có phần lỗ mãng, Ch’u-Wen-tai, mặc dù hiếu khách và kính trọng đối với Huyền Trang, đã có ý định giữ Huyền Trang lại trong triều của mình để làm người đứng đầu Tăng hội: “Trẫm muốn giữ ngươi lại để tỏ lòng ngưỡng mộ, ý trẫm đã quyết không thể chuyển dời, điều ấy còn khó hơn là chuyển núi Thái Sơn”. Huyền Trang kiên cường đáp lại: “Hạ thần vì Chánh Pháp thiêng liêng mà đến đây, bệ hạ có thể giữ lại nắm xương của thần, nhưng không thể có quyền lực gì đối với linh hồn hay ý chí của thần”. Ông nhất định làm y như thế, không hề động đến thức ăn suốt ba ngày, Nhà vua lo sợ và phải chiều theo ý của ông. Đạo sư đồng ý ở lại thêm một tháng nữa để thuyết pháp tại triều đình. Hết hạn một tháng, nhà vua để cho ông đi với lời giới thiệu đến các vị vua trên đường ông đi qua kể cả với Đại Hãn Thổ Nhĩ Kỳ, người có quyền uy đến tận quan ải Ấn Độ. Huyền Trang không còn là một người lánh nạn không tên tuổi, âm thầm lẫn trốn mà là một người khách hành hương được công nhận chính thức với một địa vị hẳn hoi. Ông được cung cấp đầy đủ mọi thứ trên quãng đường còn lại dẫn đến Ấn Độ.

Từ Turfan, ông đi đến Kara-shahr, cũng là một thành phố nổi tiếng Tocharian, với khoảng, với khoảng mười tu viện và hai nghìn tu sĩ phái Tiểu thừa. Dân chúng ở đây rất thân thiện với Huyền Trang nhưng không thân thiện với đoàn tùy tùng Turfan của ông, nên ông chỉ nghĩ lại một đêm ở đây rồi đi đến Kucha, đây có lẽ là thành phố quan trọng nhất của Trung Á thời đó và là một tiền đồn của Ấn Độ, nhưng cũng chịu ảnh hưởng của Iran nữa. Sự phồn thịnh về vật chất và nền văn minh sáng chói của đất nước này khiến cho Huyền Trang rất cảm phục. Những khám phá khảo cổ học của thế kỷ 20 đã giúp cho các nhà nghiên cứu có thể tái tạo nhiều cảnh tượng, trong đó có thể có sự tham dự của Đạo sư này. Nhưng Kucha chỉ là một ốc đảo trong sa mạc Gobi, chịu sự dòm ngó bốn bề của người Thổ Nhĩ Kỳ và Mông Cổ, cho nên lớp người cai trị ở đây bắt buộc phải là những chiến binh. Ngai vàng ở Kucha vẫn do một ông vua Tocharian nắm giữ, đó là Suvarna-deva, con trai và là người kế vị của Suvarnapuspa. Trong vương quốc này, có 5.000 tu sĩ được nhà vua nhiệt tình che chở. Vua nước này có quan hệ ngoại giao với hoàng đế nhà Đường. Tại Kucha, Huyền Trang có những cuộc tranh luận tôn giáo với các tu sĩ Tiểu thừa vốn không sẵn sàng tiếp nhận bộ Du già luận (Yoga-sastra) mà Huyền Trang đưa ra. Thế nhưng, dị biệt này không gây ra bất hòa giữa họ và Huyền Trang vẫn giữ được mối liên hệ thân thiết với trưởng lão Moksagupta của Kucha trong thời gian hai tháng mà ông bắt buộc phải ở thêm lại đây vì thời tiết. Khi ông rời đi, nhà vua cấp cho ông nhiều tôi tớ, lạc đà, ngựa, cả một đoàn lữ hành và tiễn chân ông đến tận ngoại ô thành phố cùng các tu sĩ và Phật tử của thành phố theo sau.

Hai ngày sau, khi rời khỏi Kucha, Huyền Trang gặp phải một toán cướp trên đường đi, rồi đến những băng hà trên triền dốc của ngọn Thiên Sơn (T’ien-Shan). Những cảnh này đã được ông mô tả một cách sinh động, trước cả những nhà dại thám hiểm gần đây. Huyền Trang tiếp tục đi đến vùng hồ nước nóng Issiq-Kul, nơi đây vị Đại Hãn của miền Tây Thổ Nhĩ Kỳ đang đóng quân. Lúc đó là đầu năm 630. Ông vua này không phải là không có kiến thức về tôn giáo và đã thiên về Phật giáo vốn là tôn giáo mà cá tiên đế của ông năm mươi năm trước đã được một vị tu sĩ tên là Jinagupta, từ Gandhara đến truyên dạy. Vị Đại Hãn này đã thiết lập quyền thống trị đến tận Gandhara. Ông đối xử với Huyền Trang rất trọng vọng, mời Đạo sư đến dùng bữa với viên đặc sứ Trung Hoa và sứ thần của nước Turfan, dọn cho ông các “thức ăn chay” gồm bánh gạo, kem, sữa, đường kính, mật ông và nho. Vào cuối bữa ăn, Đạo sư giải thích các nguyên tắc đạo pháp của mình và vị Đại Hãn Thổ Nhĩ Kỳ hân hoan nói là ông ta tin tưởng chấp nhận giáo lý đó. Sau khi cố gắng can ngăn đạo sư đừng tiếp tục hành trình nữa nhưng không được, ông chính thức bảo trợ cho đạo sư trên lộ trình đến Ấn Độ, nhờ đó Huyền Trang có thể dễ dàng vượt qua các khe núi Pamirs và Bactria.

Samarquand, tên cũ là Marakanda, là một đô thị cổ và thế kỷ thứ bảy. Đây là kinh đô của nước Sogdiana và là trạm dừng chân quan trọng tiếp theo của Huyền Trang. Đây là chặng cuối của lộ trình lữ hành giữa Ấn Độ và Trung Hoa, và có nhiều hàng hóa quý hiếm. Thành phố này dao động giữa đạo thờ Lửa (Bái Hỏa giáo) và đạo Phật. Cuộc viếng thăm của Đạo sư Huyền Trang đã cải thiện rất nhiều tình trạng đạo Phật ở vương quốc Thổ Nhĩ Kỳ - Iran này. Ông triệu tập một hội nghị trong đó ông đã truyền giới cho một số tu sĩ và phục hồi lại các tu viện cũ để có nơi tu hành. Từ Sâmrquand, nhà hành hương đi về phía Nam, trên những con đường đèo núi hiểm trở, cho đến khi đến được “Thiết Môn” (Gates of Iron), ranh giới phía Nam của đế quốc Thổ Nhĩ Kỳ, ở cuối con đường khe núi mà đến ngày nay vẫn còn là đường đi của các đoàn lữ hành qua lại giữa Samarquand và con sông Oxus.

Phía Nam Thiết Môn, Huyền Trang vượt sông Oxus, vào đất Bactria khi ấy dưới quyền cai trị của vua Tardu Shad, con trai của vị Đại Hãn nước Thổ Nhĩ Kỳ và là anh rễ ông vua nước Turfan, vốn cũng là người sùng mộ đạo Phật. Bactria có lẽ đã tiếp nhận Phật giáo từ rất lâu, vào thời các đoàn truyền giáo của vua A-dục. Khi Huyền Trang đến, hoàng hậu người Turfan vừa mới mất, Tardu Shad gần như nạp ngay tức khắc một hoàng hậu khác, nhưng bà này lại yêu con trai của chồng hơn là yêu chồng nên đã đầu độc nhà vua và đưa tình nhân lên ngôi. Vị vua sau này thân thiết với Huyền Trang và mời đạo sư đến viếng Balkh, thành phố kinh đô, trước khi đi về phía Nam. Balkh và Bactria vẫn còn lại nhiều tu viện mặc dù những đổ nát do rợ Hung Nô (Hun) gây nên vào thế kỷ thứ năm và thứ sáu. Dù rằng các tu viện này đều thuộc Tiểu thừa nhưng đạo sư vẫn có quan hệ thân thiện với họ và theo lời ông kể thì ông rút ra nhiều điều bổ ích qua những buổi trò chuyện với một trong những học giả của họ là Prajnakara. Sau đó, nhà hành hương đã hết sức gian nan vượt qua vượt qua dãy núi Hindu Kush và đến Bamiyan, một trạm dừng chân quan trọng hàng đầu trên trên đường từ Trung Á đến Ấn Độ. Các nhà khảo cổ ngày nay đều phải khâm phục sự chính xác của đoạn mô tả Huyền Trang về cảnh trí ở đây. Ông nói: “Về phía Bắc, nơi này dựa vào bờ đá dốc đứng. Xứ này có trồng bắp mùa đông nhưng chỉ một số ít trổ bông và ra trái. Mamiyan thích hợp cho việc chăn nuôi gia súc nên có rất nhiều cừu và ngựa. Khí hậu rất lạnh. Phong tục tập quán còn thô sơ. Quần áo làm bằng lông thú và sợi len thô, đây cùng là sản phẩm của xứ này”. Có mười ngôi chùa Phật giáo với vài nghìn tu sĩ trong chùa. Huyền Trang có đề cập đến các hang động nổi tiếng và hai bức tượng Đức Phật khổng lồ cao khoảng 50 mét và 35 mét, nhưng không hiểu vì sao lại không nói đến các bức bích họa gây nhiều chú ý ngày nay. Bề mặt mạ vàng của một trong hai pho tượng Phật lớn khiến ông nghĩ rằng tượng làm bằng đồng.

Huyền Trang rời Bamiyan để đi Kapisa qua con đèo Shihar hiểm trở cao 2.800 mét. Trên đèo này, ông gặp một cơn lốc xoáy và bị lạc đường nhưng rồi tìm lại được nhờ sự giúp đỡ của các thợ săn tại chỗ. Kapisa (nay là làng Begram ở phía bắc Kabul) chế ngự các con đường thương mại quan trọng giữa Ấn Độ và Bactria. Nơi này có rất nhiều loại hàng hóa, Vua xứ này là một Phật tử Đại thừa sùng đạo. Để làm vui lòng Prajnakara, người bạn đồng hành từ Balkh đến đây, Huyền Trang vào ở trong một tu viện Tiểu thừa, nhưng theo yêu cầu của nhà vua, ông đã tham dự một hội nghị của nhiều tông phái khác nhau, kéo dài trong năm ngày. Sau khi trải qua mùa hè năm 630 tại đây, ông lại lên đường đi về phía Đông và đã đến Jalalabad, ngày trước là Nagarahara, qua ngả Lampaka. Đến đây, ông mới đứng trên đất Ấn Độ thực sự và đã ghi lại xác đáng sự tương phản giữa vùng đất núi non với những con người mạnh khỏe tráng kiện mà mình đã đi qdua và vùng đồng bằng nắng ấm với những con người mảnh mai, khoan hòa. Ông nói: “Ở Lampaka, đát đai thích hợp cho việc trồng lúa và đã sản xuất được nhiều mía… Khí hậu khá êm dịu. Có một ít sương giá nhưng không bao giờ có tuyết… Người dân sống trong sung túc, an lạc và thich hát ca. Ngoài ra, họ là những người yếu ớt, nhu nhược và quen thói lừa lọc… Họ có vóc dáng thấp bé, cử chỉ hăm hở, mạnh mẽ. Phần đông họ mặc quần áo bằng vải trắng và ưa tô điểm y phục của mình bằng những đồ trang sức lấp lánh, sặc sỡ”. Vùng đất Hy Lạp - Phật giáo giàu truyền thống nghệ thuật này đã phải thống khổ dưới bàn tay Hung Nô và giờ đây chỉ còn lại những tu viện và công trình nghệ thuật đổ nát. Sự xâm chiếm của người Ả Rập hai mươi năm sau đó đã giáng thêm một đòn chí mạng. Từ nơi này, Huyền Trang mạo hiểm rẽ vào một con đường đầy trộm cướp để chiêm bái cái hang mà Đức Phật sau khi dẹp yên Naga Gopala đã lưu lại dấu vết. ông có một đoạn mô tả sự hồi hộp về cuộc gặp gỡ của ông với các tên cướp, và về sự ban phép màu của ông trong hang, một tấm gương đáng kể về sự can đảm, kiên trì và niềm tin.

Từ Lampaka, nhà hành hương đi vào Gandhara qua ngả đèo Khyber. Đây là một thánh địa thứ hai của Phật giáo, nơi này đã có sự phát triển của nghệ thuật suốt gần sáu thế kỷ mà không có một gián đoạn nào dưới ảnh hưởng của Hy Lạp - La Mã. Peshawar, kinh đô của Kanishka, là nơi đã sản sinh ra Vô Trước (Asanga) và Thế Thân (Vasubandhu), hai đại luận sư Ấn Độ mà Huyền Trang từng nghe nói đến nhiều. Nhưng khi ông đến Peshawar thì nơi đây đã phải trải qua sự tàn phá của Hung Nô giống như các nơi khác. Ông buồn bã ghi lại: “Dòng dõi hoàng gia đã bị xóa sạch và nước này bị sáp nhập vào vương quốc Kapisa. Phố làng gần như trống vắng và hoang tàn, chỉ còn được thấy có một số ít dân cư. Góc hoàng thành (Peshawar) có khoảng một nghìn gia đình… Vô số chùa chiền Phật giáo trong cảnh điêu tàn và hoang phế. Các chùa này đêu bị cỏ mọc um tùm và mang một vẻ cô liêu đến não lòng. Phần lớn các tháp cũng bị đổ nát”. Huyền Trang cố gắng đi thăm hầu hết các địa điểm thiêng liêng, đến nỗi ông dã rời khỏi con đường chính đi vào Ấn Độ để đi chệch về phía Bắc, đến tận vùng núi non Udyana (hay Uddiyana) là nơi chịu sự tàn phá nặng nề hơn cả Gandhara do những cuộc đột nhập của rợ Hung Nô. Nước này đã từng có 1.400 tu viện với 18.000 tu sĩ là luôn luôn đi theo đạo Phật. Dân chúng ở đây được chia làm hai phái Đại thừa và Tiểu thừa, dù rằng Phật giáo Đại thừa đang có xu hướng đi theo Mật tông. Rời Uddiyana và Gandhara, đạo sư vượt sông Indus tại Udabhanda (hay Udakakhanda) Phía bắc Attock và đến thăm Taksasila, ở đây cũng có nhiều tu viện bị rợ Hung Nô tàn phá. Từ đây, ông đi một đoạn nữa thì đến Kashmir nơi Phật giáo còn thịnh hành. Vẫn còn độ một trăm tu viện với 5000 tu sĩ và đất nước này vẫn còn yêu mến nhớ về các vị vua A-dục, Ca-ni-sắc-ca. Nhà vua ở Kashmir tiếp đón nhà hành hương một cách rất trọng thể trong kinh thành Pravarapura (Srinagar). Tại đây, Huyền Trang được gặp một học giả Đại thừa khả kính bảy mươi tuổi và qua vị này, Huyền Trang đã có thể tiếp nhận được triết học Phật giáo ở dạng thuần khiết nhất. Ông ở lại Kashmir hai năm, kể từ tháng 5 năm 631 đến tháng 4 năm 633, nghiên cứu giáo lý và sao chép các bộ kinh, bộ luận Phật giáo để mang về nước.

Từ Kashmir đi xuống, trạm dừng chân đầu tiên của ông là Sakala (Sialkot), nơi đóng đô của hoàng đế Hy Lạp Menander ngày xưa và của bạo chúa Hung Nô Mahirakula (hay Mihirakula) gần đây, đây cũng là nơi trú ngụ của đại luận sư Thế Thân hai trăm năm trước khi Huyền Trang đến. Sau đó, trên đường đi đến Cinabhukti trên tả ngạn sông Beas, ông đã suýt rơi vào một bọn cướp và rồi gặp được một bà lão Bà la môn có học qua giáo lý đạo Phật Trung Quán tông. Đạo sư sống ở Cinabhukti một năm, đến năm 634 thì đi về Jalandhara trong mùa mưa. Sau đó, ông đi đến Mathura nổi tiếng về truyền thống Hindu và nghệ thuật Phật giáo. Có thể đoán là đạo sư đã được dịp chiêm ngưỡng bức tượng Phật đứng nổi tiếng, một tuyệt tác của nghệ thuật Gupta, ngày nay được trưng bày tại Viện bảo tàng quốc gia New Delhi. Từ Mathura, Huyền Trang đi ngược dòng sông Yamuna để lên đến tận Sthanesvara ở Kuruksetra; các nhà nghiên cứu ngày nay cùng đồng ý rằng phần nói về nơi này của đạo sư cho thấy ông đã gợi nhắc trận chiến Mahabharata và tinh thần của bản Thế Tôn ca (Bhagavadita). Đi về phía Đông, ông đến vùng thượng lưu sông Hằng và nhận thấy ở đây sự chiến thắng của Ấn Độ giáo (Hinduism) cùng sự sá sút của tôn giáo mình. Ông đến thăm Kapitha (tên cũ là Sankasya) và giống như Pháp Hiển, ông đã được chứng kiến các phép lạ ở nơi này. Dù đã ở lại vài tháng tại Kanyakybja, nơi vua Harsa đặt thủ phủ phía Bắc của ông nhưng đạo sư đã không gặp được nhà vua khi ấy đang đi về phương Đông và sau đó đã trở thành người bạn thân và thí chủ lớn của đạo sư. Huyền Trang nói về vua Harsa với sự ngưỡng mộ sâu xa: “Nhà vua cai trị với sự công bằng và lòng nhân đạo. Nhà vua quên ăn quên uống để lo việc thiện”. Tuy nhiên, nói chung chúng ta nghĩ rằng Huyền Trang đã nói thái quá về khuynh hướng Phật giáo của nhà vua cũng giống như thi sĩ Bana của triều đình đã nói quá đáng về xu hướng Saiva (thờ thần Siva) của nhà vua, mà thực ra thì giống như nhiều ông vua Ấn Độ khác, nhà vua dường như phải giữ sự chừng mực giữa các tôn giáo khác nhau trong vương quốc của mình. Sau khi thăm viếng Ayodhya và trên đường đi đến Prayag dọc theo sông Hằng, đạo sư bị rơi vào tay một đám thủy tặc thờ thần Durga, chúng muốn giết ông để tế nữ thần của chúng, nhưng nhờ sự can đảm, sự tụng niệm và một trận giông bão kỳ lạ kịp thời đã giúp cho chuyến hành trình của đạo sư không phải kết thúc một cách quá sớm. Tại Prayag, ông lại đau lòng nhận thấy số tín đồ Phật giáo quá ít, rồi ông đi tiếp đến Kausambi, tại đây ông được chỉ cho xem các kỷ vật về cuộc viếng thăm của Đức Phật, về bút tích của ngài Thế Thân, về cuộc đời của ngài Vô Trước, dù rằng cũng như mọi nơi khác, đạo Bà la môn đang phát triển mạnh hơn.

Đến đây, đạo sư quyết tâm đến chiêm bái nơi đản sinh của Đức Phật không chút chần chừ nên đã quay về hưóng Bắc. Trước tiên, ông đi đến Xá-vệ (Sravasti), thôn Sahet-Mahet trên hữu ngạn sông Rapti, nơi này gần như không còn người ở vào thời điểm ấy, nhưng đầy những thánh tích và hoài niệm. Sau đó, ông đến Ca-tì-la-vệ (Kapilavastu), thành phố quê hương của Đức Phật với vườn Lâm-tì-ni (Lumbini) nơi Đức Phật đản sinh, rồi viếng Ramagrama và cuối cùng là Kusinagara (tức là Kasia, trên hữu ngạn đoạn giữa sông Gandak) nơi Đức Phật nhập niết bàn. Tất cả các địa điểm này đều đã được các nhà khảo cổ học ngày nay tìm ra gần đầy đủ và điều này đem lại một ý nghĩa sinh động cho lời tường thuật của nhà hành hương về những gì ông đã được thấy, được nghe. Từ đây, Huyền Trang men theo một con đường rừng đi thẳng tới Ba-la-nại (Banaras), một thánh địa đối với tín đồ Ấn Độ giáo cũng như tín đồ Phật giáo.

Phần mô tả Ba-la-nại của Huyền Trang nghe thật tân kỳ. “Phần đông thờ thần Siva. Một số cạo hết tóc, một số khác quấn khăn trên đỉnh đầu. Ở đây có một số người (tín đồ Kỳ Na giáo) thì khỏa thân, một số khác chà tro lên người hoặc áp dụng những kiểu hành xác tàn bạo để mong thoát khỏi luân hồi…”. Ông có nói đến một bức tượng thần Siva khổng lồ “trông thật hùng vĩ, uy nghi”. Tại Sarnath hẳn là ông đã thấy bức tượng Đức Phật ngồi xoay chuyển bánh xe Chánh Pháp, “sự thể hiện thuần túy nhất của tinh thần Gupta” trong nghệ thuật. Thành phố này chứa đầy những truyền thuyết nhẹ nhàng và kỳ diệu. Từ Ba-la-nại, nhà hành hương đi thêm về phía Bắc để đến Tỳ-xá-lị (Vaisali), thành phố của kỹ nữ Amrapali nổi tiếng, người đã dâng tặng vườn xoài cho Tăng đoàn; Tỳ-xá-lị cũng là nơi đã diễn ra Nghị hội kết tập thứ hai của Phật giáo một trăm năm sau ngày Đức Phật diệt độ.

Ma-kiệt-đà (Magadha) ở phía nam Bihar là vùng đất thiêng thực sự của Phật giáo, là nơi quan trọng nhất đối với nhà hành hương. Hoa-thị thành (Pataliputra), kinh đô của nước này, trung tâm điểm của hai đế quốc lớn trong quá khứ, đã bị mục nát và nhà hành hương nhìn thấy cảnh điêu tàn của nhìêu cung điện, tu viện, chỉ còn sót lại hai hay ba tòa nhà mà thôi. Ông mô tả lại với sự xúc động sâu xa cuộc hành trình từ Hoa-thị thành đến Bodh Gaya, nơi Đức Phật đắc đạo và tại đây từng tấc đất đều đã chứng kiến những sự kiện thiêng liêng. Huyền Trang không chỉ là một triết gia xuất sắc, tinh thông giáo lý mà còn là một con người giàu lòng thương cảm trào dâng trong khắp đoạn kể về cuộc viếng thăm của ông đến các thành địa này. Về phía đông bắc của Bodh Gaya là Nalanda, viện đại học quốc tế vĩ đại của thời ấy. Những sự mô tả cặn kẽ của Huyền Trang về tòa kiến trúc đồ sộ này, với sự cúng dường rộng rãi của nhiều thế hệ vua chúa và quý tộc, đã được xác minh chắc chắn qua các cuộc khai quật gần đây. Có mười tu viện thật lớn với những khoảng trống ở giữa chia ra làm tám sân nhỏ, tất cả nằm trong bờ thành bằng gạch. Có mười nghìn tu sĩ, tất cả đều theo phái Đại thừa. Ngoài kinh sách Phật giáo, họ còn hăng say nghiên cứu kinh Vệ Đà, y học, toán học, khoa học huyền bí và các môn phổ thông khác. Đứng đầu viện đại học này là thượng tọa Giới Hiền (Silabhadra), môn đệ trực tiếp của các ngài Vô Trước và Thế thân. Vị thượng tọa cao niên này là sự tổng gộp thành quả sau cùng của bảy thế kỷ tư tưởng của người Ấn Độ. Trước đó ít lâu, ông đã có một giấc mộng báo trước cho ông sự đến đây của một cao tăng người Trung Hoa, thế nên ông đa đón tiếp Huyền Trang với sự trọng vọng và vị khách hành hương đã dành ra mười lăm tháng ở tại đây để nghiên cứu Duy Thức tông (hay Du già hành tông) mà sau đó ông đã viết thành cuốn sách có tên là Siddhi (Tất địa). Ông cũng nghiên cứu triết học Bà la môn và hoàn thiện kiến thức Phạn ngữ của mình. Ông chỉ ngưng việc nghiên cứu một thời gian ngắn để đi chiêm bái Vương-xá (Rajagrha) lừng lẫy ngày xưa, nơi đã diễn ra Nghị hội kết tập lần đầu tiên ngay sau khi Đức Thế Tôn nhập diệt. Rời khỏi Nalanda, Huyền Trang trong thời gian năm 638 đã sống tại Bengal và Champa (miền Nam Việt Nam ngày nay), sau cùng ông đến Tamralipti, định lên thuyền đi Tích Lan để nghiên cứu về Phật giáo Tiểu thừa ở đây.

Tamralipti là một trung tâm thương mại lớn vào thời ấy và nhà hành hương hẳn đã được gặp nhiều thủy thủ cùng thương nhân từ phương Đông đến; ông đã mô tả sơ lược nhưng chính xác các khu vực Hindu tại Đông Dương (Indo-China). Một vài tu sĩ từ phương Nam đến bảo với Huyền Trang rằng từ Nam Ấn đi Tích Lan rất gần, không cần gì phải mạo hiểm với một cuộc hành trình dài ngày trên biển. Ông nghe theo lời khuyên và thu xếp lên đường đi về phái Nam, đến Kancipuram qua ngả Orissa, Mahakosala, vùng đất của ngài Long Thọ (Nagarjuna) và Thánh Thiên (Arya Deva), cũng là vùng đất của cậu bé người sói Mowgli trong truyện của Kipling, qua các xứ Andhara và Telugu-Goda. Nhận xét của ông về người dân và tình hình chính trị tại các nước này rất xác đáng. Có lẽ ông đã trải qua mùa mưa năm 639 tại Amaravati và đến Kanci năm 640. Ở đây ông hay tin rằng nước Tích Lan đang loạn lạc, một cuộc nội chiến đang hoành hành và ông đã đành phải bỏ ý định đi thăm đảo quốc này. Ông quay trở về phía Bắc qua trở về phía Bắc qua ngả Tây Deccan, hẳn là đã gặp Pulakesin II, hoàng đế vĩ đại của Badami Chalakya tại Nasik (641), và đã viếng Bharukaccha (Bharooch) cùng Valabhi. Tại đây, ông được biết nhiều điều về nước Iran khi nước này sắp bị đạo Hồi xâm chiếm và những hình ảnh mà ông phác họa về đế chế Sassanid ngay trước khi nó sụp đổ là một tư liệu lịch sử có giá trị to lớn.

Sau đó thăm vùng Sindh và thành phố Multan ở phía Tây, Huyền Trang quay về phía Đông, ở lại một lần nữa tại viện Nalanda và các vùng lân cận, nơi các học giả vĩ đại của phái Đại thừa như Jayasena. Sau khi đã đi chiêm bái hết các thánh địa, đạo sư dành toàn bộ thời giờ cho việc nghiên cứu. Ông quan tâm đến nhiều vấn đề và đã có được một kiến thức bách khoa quảng bá. Ông thường tham dự các cuộc tranh luận về triết học và đã vạch rõ những sai lầm của các tín ngưỡng khác. Nhưng đầu óc ông luôn luôn nghĩ đến chuyện quay về Trung Hoa để trao cho đất nước mình những kiến thức thu thập được và ông đã khước từ yêu cầu của các tu sĩ ở Nalanda muốn ông đừng rời bỏ họ. Các vị vua ở Ấn Độ đã nghe nói về tài năng lớn của đạo sư Trung Hoa và Bhaskaravarman, vua nước Assam (Kamrup) đã triệu thỉnh ông vào triều. Vì thế ông đã đến đây và những ghi nhận của ông về nước Assam thật chính xác. Chẳng bao lâu sau, vua Harsa Vardhana lại gửi lời tới vua nước Assam vốn là bạn bè và cũng là chư hầu của ông ta, để mời Huyền Trang đến doanh trại riêng của ông trên sông Hằng. Thế là họ cùng đến đó và được sự đón tiếp nồng nhiệt của vua Harsa đang rất nóng lòng vì sự đến trễ của họ. Năm 634, Huyền Trang tham dự hai hội nghị lớn do Harsa triệu tập tại Kanauj và Prayag mà chúng ta có được sự mô tả chi tiết của Huyền Trang cùng các nhà viết tiểu sử của ông, dù rằng những điều ấy tất nhiên không khỏi phiếm diện. Theo những sự tường thuật này thì vua Harsa đã phải khó khăn lắm mới bảo vệ được học giả Đại thừa này trước khí thế tranh luận của những tín đồ thuộc các tín ngưỡng khác, đặc biệt là các tín đồ Bà la môn. Các quy định khắc khe nhằm bóp nghẹt tự do ngôn luận đã gây ra sự căm phẫn và thậm chí tánh mạng của nhà vua cùng nhà hành hương cũng bị đe dọa. Đây là sự tường thuật mà chúng ta không có điều kiện kiểm chứng. Nghị hội tại Prayag là cuộc họp mặt thường lệ năm năm một lần, trong đó nhà vua ban phát hết ngân quỹ tích lũy được. Đây là hoạt động cuối cùng khiến Huyền Trang hoãn lại việc về nước của ông. Vua Harsa đã không ngăn cản được ông, và đành miễm cưỡng nói lời từ biệt. Sau khi dừng lại hai tháng mùa mưa trong vùng Bắc Kanauj, Huyền Trang đi ngang qua Punjab bằng ngã Jalandhar và Taksasila, theo hướng ngược lại với hướng đã đi trước đây mười năm của mình. Vượt sông Indus vào đầu năm 644, tại Udabhanda (Und), ông gặp các vị vua của Kapisa và Kashmir. Vua Kapisa giúp ông thu góp được tại Uddiyana những bản sao mới của những cuốn sách ông đã bị mất trong khi vượt sông Indus. Ông ngụ lại trong một tu viện ở Nagarahara một thời gian.

Sau đó, ông vượt qua dãy Hindu Kush hết sức khó khăn mặc dù có sự giúp đỡ của vua nước Kapisa, ngoài ra một vị vua Thổ Nhĩ Kỳ đã cấp cho ông một đoàn hộ tống để vượt qua dãy Pamirs. Tập ký sự của ông ở đây có nhiều truyện kể kỳ lạ và những cuộc phiêu lưu rùng rợn. Ông đã nhận xét xác đáng nguồn gốc Ấn Độ của nền văn minh ở các nước Trung Á. Ông đi qua Kashgar, Yarkand và Khotan, tại đây, ông đã phải ở lại bảy, tám tháng kể từ tháng chín năm 644, trong thời gian này ông bổ khuyết các bản thảo bị mất trong khi vận chuyển và đợi phép của triều đình để trở lại đất nước mà ông đã bỏ đi mười năm trước đó không cần phép tắc. Những ghi nhận của ông về các địa phương đi qua cho thấy thật rõ những thay đổi về địa dư đã xảy ra từ ngày Pháp Hiển đã đến đây. Sau khi nghỉ lại một thời gian tại Đôn Hoàng, ông đến Trường An vào mùa xuân năm 645 và đã được các quan chức cùng các tu sĩ ở kinh đô tiếp đón thật long trọng. Vài ngày sau, ông đến bái kiến Đường Thái Tông tại Lạc Dương. Không những sự ra đi lén lút trước đây của ông được tha thứ mà ông đã trở thành một vị anh hùng lúc này, đem lại vinh quang cho Đường triều. Đích thân nhà vua đã khen ngợi ông đã vì sự giải thoát và sự an lạc của mọi người mà không quản ngại phiêu lưu sinh mạng của mình. Ông từ chối tước vị đại thần nhà vua ban cho, sống quãng đời còn lại của mình trong tu viện xây cất trong hoàng cung dành cho ông và các dịch giả của ông làm việc, và họ đã chuyển sang chữ Hán sáu trăm cuốn sách tiếng Phạn mang từ Ấn Độ về. Đường Thái Tông băng hà tháng bảy năm 649, vị vua kế vị cũng rất tử tế nhưng sự lui tới hoàng cung Huyền Trang trở nên thưa thớt dần và ông càng ngày càng chuyên chú hơn vào việc dịch thuất và thuyết pháp. Ông biết mình không còn sống lâu nữa và ông đã viên tịch một cách yên lành, mãn nguyện vào năm 664, với ý thức rằng mình đã sống một cuộc đời lương hảo với một mục đích cao cả.

 

Nghĩa Tịnh

Nghĩa Tịnh (I-tsing) mới được khoảng mười tuổi khi Huyền Trang trở về Trung Hoa nhưng ông đã tự chuẩn bị cho mình một cuộc sống tu sĩ Phật giáo. Ông được chấp nhận vào Tăng chúng khi được mười bốn tuổi. Dù đã nuôi ý định đi đến Ấn Độ từ năm 652, nhưng mãi cho đến năm ba mươi bảy tuổi (năm 671) ông mới thực hiện được điều này. Ông rời xa xứ sở trong hai mươi lăm năm (671-695) và đã đi qua hơn ba mươi nước. Sau khi quay về Trung Hoa năm 695, ông đã dịch 56 tác phẩm trong số khoảng 400 tác phẩm ông đã mang về, trong thời gian từ năm 700 đến 712. Ông qua đời năm 713 ở tuổi bảy mươi chín.

Cả hai lần đi và về ông đều theo đường biển. Các cuộc hành trình của ông không có sự đa dạng và chủ đích khoa học như của Huyền Trang, nhưng lại quan tâm nhiều đến con người. Trong chuyến ra đi (năm 671), ông đã ở lại tám tháng tại Sumatra, sáu tháng tại Srivijaya - một quốc gia vùng biển đang phát triển (nay là Palembang) và hai tháng tại Mã Lai. Ông lên bộ tại Tamralipti vào năm 673 và từ đó Ma-kiệt-đà (Magadha), thánh địa hàng đầu, rồi đến chiêm bái Bodh Gaya cùng các thánh địa khác. Ông sống mười năm tại tu viện đại học Nalanda, nghe bài giảng của các tiến sĩ về giáo pháp và thu thập kinh sách. Có nhiều người cùng đi với ông, những người này về sau ông phải viết về chuyện về họ và ông đã phải xa họ vào năm 685, mà không bao giờ còn gặp lại nữa, khi ông rời khỏi Ấn Độ cũng bằng ngã Tamralipti. Ông sống bốn năm tại Sri-vijaya trau dồi Phạn ngữ để sau này dịch kinh sách; vào năm 689 ông trở lại Trung Hoa để tìm cộng sự viên cho công việc của mình rồi sau năm năm nữa ở Srivijaya, cuối cùng ông đã trở về Trung Hoa vào năm 695. Cũng giống như Huyền Trang trước đó, triều đình rất quan tâm đến chuyến đi của ông và đã tổ chức một cuộc đón tiếp đầy đủ nghi thức.

Một trong các cuốn sách của Nghĩa Tịnh, “Ghi nhận về đạo Phật tại Ấn Độ và quần đảo Mã Lai” (A Record of the Buddhist Religion as practised in India and the Malay Archipelago), đã được một học giả Nhật Bản, J. Takakusu, dịch ra Anh ngữ. Hầu như được chú ý hơn là cuốn “Hồi ký về cá tu sĩ xuất chúng đi tìm Chánh Pháp ở phương Tây” (Memoirs on the Eminent Monks who went in Search of the Law in the Western Countries), hiện có một bản tiếng Pháp do Chavannes dịch. Sách cho ta một ý niệm khá rõ về sự sốt sắng tận tụy của những người hành hương mà số lượng đông hơn ta tưởng, về tinh thần chấp nhận sự hiểm nguy của họ. Thực vậy, đây là một chuỗi dài buồn thảm về các câu chuyện đầy những biến cố lâm ly, cả trên bộ lẫn dưới biển. Nghĩa Tịnh đã ngậm ngùi nói: “Tuy có thành công nhưng con đường đây những gian nan. Vùng Thánh địa thật quá xa vời và bao la. Trong số đông những người toan tính, có mấy người đạt được kết quả thực sự, có mấy người hoàn thành được nhiệm vụ của mình. Những sa mạc mênh mông đầy sỏi đá của Vùng Đất Voi (Ấn Độ), những dòng sông lớn chói chang ánh sáng mặt trời dội sức nóng thiêu đốt, hoặc những vực sâu, những đợt sóng cao ngất. Khi đi trên bộ một mình bên kia Thiết Môn giữa Samarquand và Bactria, người ta lạc vào giữa hàng nghìn ngọn núi, dễ rơi xuống đáy vực từ những vách đá dựng đứng; khi đi thuyền đơn độc bên kia trụ Đồng (phía Nam của Tongking) thì phải băng qua vô số vùng châu thổ và có thể bị thiệt mạng. Vì thế cho nên trong số năm chục người ra đi thì số sống sót trở về chỉ đếm trên đầu ngón tay”. Nhiều tu sĩ Triều tiên đã đi Ấn Độ, phần đông băng qua vùng Trung Á, một số đi đường biển. Nghĩa Tịnh nói về họ: “Họ đã chết tại Ấn Độ, không bao giờ được thấy lại xứ sở của mình”. Thực tế, con đường Trung Á đã ngày càng trở nên gay go sau sự suy yếu của nhà Đường và sự nổi dậy của người Tây Tạng, chưa kể đến sự nhập cuộc của người Ả Rập Hồi giáo không lâu sau đó.

Đi theo đường biển, các nhà hành hương nhìn thấy Ấn Độ đón họ từ hai bên đường. Dấu ấn của nền văn minh Ấn Độ trên vùng Đông Dương và Inđônêxia không nằm ngoài sự nhận xét của Nghĩa Tịnh và ông khuyên mọi người nên dừng lại Srivijaya một thời gian để trau dồi Phạn ngữ trước khi đến Ấn Độ. Trong thời gian này có sự trao đổi thường xuyên về tư tưởng, sách vở và sản phẩm nghệ thuật giữa Ấn Độ với Tích Lan và Java, Campuchia, Champa cùng các hải cảng của Quảng Đông, Trung Hoa.

Như thế, trong thời kỳ sáng chói này của lịch sử Á châu, các đoàn hành hương trong triều Đại Đường đã tạo nên sự gắn bó chặt chẽ hơn giữa Viễn Đông và Ấn Độ qua các chuyến đi và công việc dịch thuật Giáo điển của họ.